Ամեն  անգամ  դպրոց  մտնելիս  լսում  էի  այս  արտահայտությունները.

-Աթոռս չկա:

-Սեղանիս վրա խզբզել են:

-Քեզ ո՞վ ա թողել նստարանս վերցնես:

-Հա, բայց  էս իմ սեղանը չի…

Ու նման շատ արտահայտություններ: Երեխաներն ամեն օր վիճում էին սեղանի, աթոռի կամ նստարանի համար:

11 տարի է սովորում եմ Կալավանի միջնակարգ դպրոցում  և ինչ հիշում եմ,  նստում ենք անշուք ու հին նստարաններին ու սեղանների առաջ: Դրանք  արդեն անմխիթար վիճակում էին և փոխելու կարիք կար:

Մի օր, երբ գնացի դպրոց, դասարան մտնելուն պես ի՞նչ տեսնեմ. նստարանս չկա: Դուրս եկա ու երեխաներին հարցուփորձ արեցի` արդյո՞ք տեսել են նստարանս: Ահա և գտա նստարանս վերցնողին, և վեճ առաջացավ,  վեճի արդյունքում հայտնվեցի տնօրենի մոտ, և նա ասաց.

-Աղջիկ ջան, հանգստացիր, ոչ մի բան չկա, վերցրել է` հետ կվերադարձնի: Միևնույն է, մոտ օրերս նորն ենք ստանալու:

Լուրը լսելուն պես աշխարհով մեկ եղա ու դուրս թռա տնօրեն տիկին Զվարթ Քեշիշյանի աշխատասենյակից:

Բոլորս անհամբեր սպասում էինք: Ահա և մի  օր դպրոցի տնօրենը մեզ հայտնեց.

-Երեխաներ, կիրակի օրը կբերեն դպրոցի համար անհրաժեշտ նստարանները, սեղանները, գրատախտակները և կախիչները, ցանկալի կլինի, որ բոլորդ լինեք դպրոցում:

Ահա և եկավ այդքան սպասված կիրակին: Բոլորս մի մարդու նման  գտնվում էինք դպրոցում և ջանասիրաբար տեղավորում էինք նստարաններն ու սեղանները, մաքրում դրանք և հարմար տեղավորում ու միմյանց շնորհավորում:

Մենք անչափ շնորհակալ ենք  Լաս Վեգասի հայ համայնքին՝ պարոն  Andy Armenian-ին,  ինչպես նաև   Armenia School Foundation- ին` գույքի նվիրաբերության և առաքման համար: Մենք շնորհակալ ենք «Թայմ Լենդ» հիմնադրամի տնօրեն Ռոբերտ Ղուկասյանին`  կազմակերպչական աշխատանքները կատարելու համար:

Լումուս:

Բարև 3000 անգամ: Թող ուժը միշտ քեզ հետ լինի: Եթե դեռ մտածում ես երաժշտությունն է էն լեզուն, որով խոսում է աշխարհը, ապա հետ ես մնացել: Չես հավատո՞ւմ: Աշխարհի ինչ որ կետում ասա «դռակարիս» ու ավելի շուտ անծանոթի ժպիտին կարժանանաս, քան օրինակ երգելով:

Հիմա նորից սկսենք:

Ուղղակի բարև: Բոլորս էլ արդեն լսել ենք էն իրարանցման մասին, որ կար Վրիժառուների ու Գահերի խաղի շուրջը, դե այսինքն, ոչ բոլորը, բացի էն մեղվից էլի, որ զբաղված է բաց պատուհան փնտրելով:

Եթե չես դիտել ոչ էն, ոչ էն, ապա դու… Չէ, իրականում դա նորմալ է, ու ոչ մի բան էլ չէի գրելու: Ուզում եմ քեզ պատմել` ինչումն է հավեսը էս իրարանցման մեջ լինելու:

Նախ, երևի ցանկացած սագա, մատենաշար կամ ֆիլմաշար իրենք իրենց մեջ արդեն հաջողություն են կրում էնքանով, որ իրենք քեզ հարազատ են դառնում ժամանակի ընթացքում: Երբ հերոսները քո աչքի առաջ անընդհատ են լինում, դու իրենց չես հասցնում մոռանալ, դու իրենց սկսում ես ճանաչել, իրենք քո աչքի առաջ են մեծանում, ու իրենց ճակատագիրը քեզ չի կարող չհետաքրքրել:

Էս ամենի մեջ ամենահավեսը գիտե՞ք որն է. սպասելը, թե երբ է նոր կամ վերջին մասը դուրս գալու: Կանխատեսումներ անելը, վերջին օրերը հաշվելը, աչքերը փակ սփոյլերների մոտով անցնելը, հետո վերջապես նայելը, բայց ոչ մենակ, լիքը անծանոթների հետ, էն անծանոթների, որ ֆիմի նույն հատվածում ծիծաղում, զարմանում ու լացում են: Նույնիսկ հավես է նայելուց հետո սփոյլերներ հանգիստ կարդալը, քննարկումները, թեմատիկ իրեր ձեռք բերելը ու ընկերներին համոզելը, որ իրենք էլ նայեն:

Մարդիկ, ովքեր չեն դիտել, մենք դեռ կարող ենք խոսել օրինակ, հին ավանդական երաժշտության կամ ուրիշ լեզվով: Ու լավ է, որ դուք կաք… Ախր, ձեր մներկայությամբ կարելի է անվերջ սփոյլել առանց ծեծվելու:

Հիմա էլի սկսեմ նորից:

Առանց բարևի: Էս պահին աշխարհի լեզուն սա է, 2018-ի ամռանը ֆուտբոլն էր, վաղը կլինի նորից երաժշտությունը, ու հենց էդ պահերին ես մտածում, թե ինչքան նման ու հարազատ ենք իրար… բոլորս: Էն, որ ուրիշ մոլորակների բնակիչների մոտ երկրացիներս ինչ հավեսով կխոսեինք էս ամենի մասին, իրենց կպատմեինք, կասեինք` ո՞նց, ախր ո՞նց կարեի է ֆուտբոլ չխաղալ, ու չզարմանալ, որ Ռուսաստանը հասավ ¼, ո՞նց չգիտեք Ֆրեդի Մերկյուրիի բեղերը, բա հիշո՞ւմ եք «Փախուստ բանտից»-ը, իսկ սև խոոռոչի նկա՞րը, որ համացանցում հայտվեց, ինչ հավես էր, չէ՞:

Հետո, որ էլի մնանք մենակ երկրացիներով, էս ամենը կմոռանանք ու կասենք` մենք ոչ մի ընդհանուր բան չունենք, մենք ախր, շատ տարբեր ենք, ախր, նա 6 մատով է ծնվել, իսկ մյուսի մազերը կարմիր են:

Մեծ տատս հետաքրքիր կին էր՝ ավանդապաշտ, կարգուկանոն սիրող, հյուրասեր, բարի, իսկական քյավառցի (իրականում՝ հացառատցի, բայց Հացառատը արդեն թաղամաս է)։ Ամեն անգամ ձեռքս քար վերցնելիս, չարաճճի ընկերներիս  քարով սպառնալիս տատս ասում էր.

-Քարի մեջն արուն կա, ձեռիցդ շպրտա։

Չէի հավատում.

-Քարը քար է՝ կարծր, կոպիտ, ի՞նչ արյուն։

Բայց երբ մեր հարևան կանանց խոսակցությունից լսեցի, թե Գևորգը «քարից հաց քամող» մարդ է, սկսեցի կասկածել.

-Մարդ կկարծի, թե քարն ամբար է՜, ինչ է՜… Մեջն ամեն ինչ կա։

Մի օր դրանում համոզվելու համար մեծ քարով փշուր-փշուր արեցի փոքր քարերը։ Արյուն չկար, ոչ էլ հացի փշուրներ թափվեցին։

Տատիս տարօրինակ, կես հանելուկ, կես առակ հայտարարությունները երբեմն ինձ խելագարության էին հասցնում ու նման ինֆորմացիաները մարսելու համար դրանք վերլուծում էի ինձնից երկու տարով մեծ ընկերուհուս հետ։

-Մա՛ր, (երկուսիս անունն էլ Մարիամ է) գիտե՞ս, անցած անգամ հաց ուտելիս սեղանի անկյունում էի նստել, տատս ասում էր, որ էդտեղ չնստեմ՝ մարդի չեն տանի։ Էդ ի՞նչ է նշանակում,- աչքերս ճպճպացնելով հարցնում էի ես՝ ակնկալելով իմ մանկական ուղեղին հասանելի պատասխան։

Մարիամը, սովորության համաձայն, մի լավ ծիծաղում էր հարցիս վրա ու ինքն էլ մտածմունքների մեջ ընկնում.

-Ա, դե շա՞տ գիտեմ։ Մենակ քո մտքով կանցնի տենց հարց տալ։

-Բա որ ենթադրենք Պողոսի մասին խոսում են, ինչի՞ համար են ասում «Հանգաճդ կանչա, Պողոս ջան»,-նյարդայնանում եմ ես,- տենց ո՞նց կլնի։

-Տենց ասում են, եթե Պողոսը ուրիշ տեղում ա, հեռու ա, չի լսում քո ասածը։ Երբ մեկի մասին խոսում ես, բայց ինքը հեռու ա, իրա ականջի մեջ ձայներ են լսվում, «հանգաճը կանչում ա»։

Հարցական հայացքով նայում եմ նրան, սկսում է ծիծաղել, նրա ծիծաղի վրա էլ իմ ծիծաղն է գալիս։

Օրեցօր ավելի էր հետաքրքրանում հետազոտական աշխատանքս։ Մի օր նույնիսկ պատահաբար հայտնաբերեցի, որ նման տարօրինակ արտահայտություններ ես էլ եմ անում, որոնց իմաստը չգիտեմ։ Մեծերից լսել եմ, ենթագիտակցորեն ընդունել ու գործածել։ Հիշում եմ՝ երբ եղունգս սպիտակում էր, սպիտակ կետիկ էր հայտնվում վրան, ասում էի՝ նվեր ունեմ, ինձ նոր շոր կառնեն։ Երբ թարթիչիս ինչ-որ բան էր նստում, ասում էին. «հաշկին բեռ ա բարձե», ես էլ ուրախանում էի, թե հաստատ մի լավ բան լինելու է, ու չէի գցում այնքան ժամանակ, մինչև ինքն իրեն կընկներ։

Հայրս մինչև հիմա ուրախանում է, եթե աջ ձեռքի ափը քոր է գալիս՝ փող կստանա։ Իսկ ձախը հակառակը՝ կծախսի։

Քանի դեռ քույրս չէր մեծացել, ինձ նախատում էին, որ օրորոցը դատարկ օրորել չի կարելի, չարքերը երեխայի քունը կխանգարեն, ինձ միշտ տանջում էր նաև այն միտքը, թե ինչու են քրոջս բարձի տակ դանակ դնում։ Երբ մորս հարցրի, նա պատասխանեց.

-Երբ տանը, սենյակում մարդ չի լինում, օրորոցի մեջ՝ երեխայի գլխի տակ դանակ կամ մի կտոր հաց են դնում, որ չարքերը չվնասեն։

Ինձ միշտ հետաքրքրում էր, թե ինչու են սև կատու տեսնելիս ճանապարհը փոխում, որ հանկարծ խեղճ կենդանին ճամփան չհատի, թե ինչու չէին համբուրում երեխայի ծոծրակը, որ խռովկան չմեծանա։ Մեծերը միշտ լավաշը ձեռքով էին կիսում.

-Հացի վրա դանակ չեն քաշի, հացը կպակասի։

Փոքր երեխան որտեղի՞ց հասկանա, որ այս բոլորը դարերի ընթացքում, դեռևս հեթանոսական ժամանակներից ձևավորված հավատալիքներ են, որ մարդիկ գիշերով աղբ չեն թափում, որովհետև հավատում են, որ տան բարիքը շան ու գելի փայ կդառնա, որ տնից գնացողի հետևից ջուր են շփում, որ գնացողի նպատակը շուտ կատարվի, ու նա շուտ տուն վերադառնա։

Հարևաններից ժամանակավորապես վերցրած ամանը մենք մինչև հիմա դատարկ հետ չենք տալիս, մեջը մի ուտելիք կամ նվեր ենք դնում։ Մենք երևի մտածում ենք, որ դա շնորհակալություն հայտնելու տարբերակ է, այնինչ մեծերը հավատում էին, որ եթե այդպես չանեն, անասունները կկտրվեն կաթից, հավերը՝ ձվից։

Նման հավատալիքները շատ-շատ են, որոնցից շատերը թեև հնացել են, բայց մեծ մասը պահպանվել է ավանդապահ Քյավառում։

Դրանցից առավել հետաքրքիրները կարող եք կարդալ ստորև.

1. Հացը, պատառաքաղը, դանակը եթե տան անդամի ձեռքից թռավ, ասում էին. «Հէսօր մեր տունը մարդ ա գալու»։

2. Թռչունը պատուհանի առաջ եթե կանգնում, ծլվլում էր, կամ պատուհանից ներս էր մտնում, ընտանիքի պանդուխտից լավ լուր կստացվի, պանդուխտը կվերադառնա շուտով։

3. Ճանապարհին տերտերին հանդիպելը վատ նշան էր, որպեսզի ազդեցությունը վերացնի, հանդիպողը մոտակայքում մի քար պետք է գտնի շրջի, կամ ձեռքը գրպանում պահած երեք մատով կոմբինացիա անի՝ միջնամատը ուղղված դեպի տերտերը։

4. Ճանապարհին, եթե դատարկ ամանով մարդու էին հանդիպում, նշան էր, թե նպատակն անհաջողությամբ կպսակվի։ Հարկավոր էր ճանապարհը փոխել։

5. Եթե աջ աչքն է խաղում, լավ նշան է, ձախը՝ վատ։

6. Երբեմն մարդու երեսը տաքանում է՝ վառվում, կրակվում է, հավատում էին, որ ինչ-որ մեկը բամբասում է իրեն, երեսին խաչ էին անում, ասում.«Աստված, դու խերն անես»։

7. Կատուն, եթե թաթով երեսը լվանում է, թաթը տանում է ականջի հետևը, հավատում էին, որ պանդուխտից լուր կգա կամ ինքը կգա։ Այդ է պատճառը, որ Նոր Բայազետում կատուն երեսը լվանալիս, ասում էին.«Թաթդ տար հանկջիդ հետև»։

8. Շունը, եթե առանց պատճառի ոռնում է, նշանակում է` դժբախտություն է պատահելու. շանը կամ արձակում էին, կամ սպանում։

Նորից երեկո: Կրկին մթան վարագույրն է իջնում հոգնած ու փոշոտ փողոցներին ու մայթերին: Այն իր մթությամբ ծածկում է ծաղկած ծառերի ծաղիկներն ու ծառերի տակ նստած նարդի խաղացող, ձեռքները դողացող պապիկների դեմքերը: Այնքան ուրիշ է մեր բակը ցերեկը՝ լի երեխաներով, մարդկային ջերմությամբ, այնքան տարբեր է այն օրվա տարբեր ժամերին, անբացատրելի մի զգացողություն եմ ունենում, երբ բակը դատարկ եմ տեսնում:

Այս անտանելի մութը իր ներկայությամբ ճնշում է մարդկանց հոգիները: Այնպես եմ ուզում, որ երբեք չմթնի, որ արևի տաք ու լուսավոր ճառագայթները ներթափանցեն մարդկանց ներաշխարհ, ու նրանց բարությամբ ու ջերմությամբ լիցքավորեն շրջապատող մարդկանց նկատմամբ:

Եվս մեկ օր մոտեցավ իր ավարտին, որ ազդարարի նոր օրվա, նոր լույսի սկիզբը: Այն ավարտվեց, որ հաջորդ՝ նոր սկսվող օրը ավելի մեծ ու վստահ քայլերով մոտենանք մեր կյանքի բաղձալի երազանքին, որը մի նոր ու լուսավոր օր իրականություն է դառնալու:

Այս երեկո որոշեցի մի հետաքրքիր գիրք վերցնել ու կարդալ, սակայն այդպես էլ կարդալ մինչև վերջ չկարողացա, քանի որ մի տեսակ անսովոր լռություն էր տիրում թե՛ տանը, թե՛ դրսում: Չգիտեմ՝ մո՞ւթն էր մեղավոր, թե՞ քաղաքն էր այսօր որոշել լուռ հանգստանալ: Կարծես նա էլ է հոգնել ամեն օր նույն բանը կրկնելուց, նույն ձայներից, նույն տեսարաններից, նույն մարդկանցից: Ձանձրացնող է, ինչ խոսք:

Եվ մինչ ես շարադրեցի այս մտքերս, ժամանակն անցավ կայծակնային արագությամբ, ու ավելի մթնեց: Մթան այդ սև ստվերը խցկվում է պատուհանից ու վարագույրներից ներս: Ինչպես անցավ այս մեկ ժամը, այնպես էլ կանցնի գիշերը, ու նոր բացվող առավոտը հույսով, լույսով, ջերմությամբ ու հավատով կլցնի մեր հոգիները:

Շորժա՝ գողտրիկ ու արևոտ մի գյուղ, որին գրկել ու գրկած պահում են երեք հսկա լեռներ, և ինչպես մայրը կպաշտպաներ իր զավակին, այնպես էլ նրանք են պաշտպանում մանկության հուշերով լի բնակավայրս: Չորրորդ կողմից գյուղը շրջապատված է Գեղամա թագուհու ջրերով: Հանգիստ, քաղաքային եռուզեռից հեռու մի փոքրիկ գյուղ է Շորժան, բայց և այնքան ջերմություն կա այստեղ, այնքան ուրախություն, կարոտել եմ գյուղիս ամեն մի ծառը, ծաղիկը, օդն եմ կարոտել, արևածագն ու մայրամուտը:

Երկու տարի է անցել այն օրից, ինչ ավարտել եմ դպրոցս, բայց այնքան եմ ուզում նորից աշակերտ լինել, սեղանների վրա փորագրել իմ ու մտերիմ ընկերուհուս անունները, ուսուցիչներիս եմ կարոտել, ուզում եմ բարկացնել նրանց, իսկ հետո ներողություն հայցող, անմեղ հայացքով նայել նրանց ու ժպտալ:

Բնակավայրս առանձնանում է մյուս բնակավայրերից իր բնակչության ունեցած մարդկային որակներով ու չափանիշներով: Այստեղ մարդիկ ապրում են միմյանց հետ հաշտ ու համերաշխ: Հարկ եղած դեպքում թև ու թիկունք լինելով մեկը մյուսին։

Մի քիչ էլ խոսեմ Գեղամա գեղեցկուհու մասին: Այնպես եմ ուզում քնել ու առավոտյան արթնանալով իմ սենյակում՝ ձգել վարագույրը մի կողմ ու տեսնել արևի առաջին շողերից փայլող ու ժպտացող հարազատ դարձած լիճը: Այն օրվա տարբեր ժամերին տարբեր երանգներ է ստանում՝ մեկ կապույտ է, ինչպես ջինջ երկինքը, մեկ զմրուխտի է նմանվում, իսկ քամու ժամանակ գորշ գույն ստացած ափերն է ծեծում:

Ինչպես արդեն ասացի՝ Շորժան երեք կողմից շրջապատված է իր անդորրը հսկող սարերով, որոնցից մեկի գագաթին կա մի հինավուրց, կիսաքանդ եկեղեցի, որտեղից կարծես Աստծո աչքը հսկի գյուղն ու բնակիչներին: Այսօր զբոսաշրջության կարևոր կենտրոններից մեկն է դարձել բնակավայրս: Ահա և Շորժան (ի դեպ, թարգմանաբար նշանակում է հույս):

Սիրում եմ Շորժան՝ բնակավայրս, իմ ծննդավայրը:

Գեղարքունիքի մարզը իր տարածքով Հայաստանում ամենամեծն է ու չնայած մեր մարզի դրական առանձնահատկություններին, այն տարբեր ոլորտներում դեռևս ունի նաև շատ չլուծված խնդիրներ։ Մարզի զարգացմանն ուղղված մի շարք կամավորական, հասարակական, պետական միջոցառումների թվին ավելացավ մայիսի 11-ին Լևոն Քալանթարի անվան դրամատիկական թատրոնում Գեղարքունիքի մարզում առաջին անգամ տեղի ունեցած «Իմ քայլը հանուն Գեղարքունիքի մարզի»  գործարար համաժողովը, որի նպատակը մարզի տնտեսության և համայնքների զարգացման գործընթացներին Հայաստանում և արտերկրում իրենց գործունեությունն իրականացնող գործարարներին ներգրավելն էր։ Համաժողովին ներկա էին ՀՀ վարչապետը, ոլորտային գերատեսչությունների ղեկավարներ, խոշոր, միջին և փոքր ձեռնարկությունների ներկայացուցիչներ, 110 գործարարներ, որոնցից 72-ը արտերկրից էին և այլ ոլորտների ներկայացուցիչներ։

Գեղարքունիքի մարզն իր բնակլիմայական և աշխարհագրական դիրքի պատճառով տնտեսապես առավել հմտացել է գյուղատնտեսության ոլորտում և ունի շուրջ 345 հազար հեկտար գյուղատնտեսական հողեր, այդ իսկ պատճառով Համաժողովին քննարկվելիք գերակա ուղղություններ ընտրված էին գյուղատնտեսությունը, տուրիզմը և այլընտրանքային էներգիայի զարգացումը։

Մարզի մրցակցային առավելություններից մեկը ձեռներեցության պոտենցիալն է, բացի դրանից Գեղարքունիքի մարզն ունի բոլոր նախադրյալները էկոտուրիզմը զարգացնելու համար։ Հայտնի է, որ Սևանա լիճը համարվում է Հայաստանի Հանրապետության տեսարժան վայրերից մեկը, որը գրավում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների, իսկ մարզում զբոսաշրջիկների տրամադրության տակ է գտնվում շուրջ 50 հյուրանոցային տնտեսություն, և միջին հաշվարկով Գեղարքունիքի մարզը կարող է ընդունել օրական 5000 զբոսաշրջիկ։ Անցյալ տարվա համեմատ այս տարի Գեղարքունիքի մարզում զբոսաշրջիկների թիվը 52%-ով աճ է գրանցել։ Մարզում Էկոտուրիզմի հաջողված օրինակ են Դրախտիկ և Կալավան գյուղերը, իսկ գյուղատնտեսական կրթությամբ աչքի է ընկնում Ծաղկունքի դպրոցը, որը մեր տարածաշրջանում միակն է, որ ունի ֆերմա և փորձարարական դաշտ՝ համապատասխան գյուղատնտեսական գիտելիքներ փոխանցելու համար։

Հանդիպման ընթացքում ներկայացվեցին ծրագրեր, որոնք հաջողության են հասել այս մարզում, որոնց թվում էին կաթնամթերքի ձեռնարկությունը, սպորտային տուրիզմը, օգտակար բույսերի հավաքումը և վաճառքը, կարի արտադրությունը,  հյուրատնային գործունեությունը և այլն։

Համաժողովի կարևոր մաս էին զբաղեցնում նաև ներդրումային ծրագրերը, որոնք արդեն ընթացքի մեջ են գտնվում։ Ըստ այդ ծրագրերի՝ նախատեսվում է Չկալովկա և Նորաշեն համայնքների ափամերձ հատվածներում կառուցել առողջարանային և հանգստի գոտիներ, քառահարկ հյուրանոցային համալիր՝ հարմարեցված խանութներով, սրճարաններով, կոնֆերանս սրահով, մարզասրահով և քոթեջային թաղամասով։ Նախատեսվում է 5 համայնքներում ստեղծել հողմակայաններ, որը կնպաստի մթնոլորտային արտանետումների նվազեցմանը և 400 աշխատավայրերի բացվելուն։

Հաշվի առնելով, որ Գեղարքունիքի մարզը ամենաշատ արևային օրեր ունեցող մարզն է, այստեղ կտեղադրվեն նաև արևային կայաններ։ Գյուղական զբոսաշրջության զարգացման ծրագրի համաձայն նախատեսվում է Նորատուսում բացել գորգագործական գործարան և թանգարան, Դրախտիկում՝ ձիարշավարան և հյուրանոց, Կալավանում՝ տուրիզմի գիտահետազոտական կենտրոն և վրանային ճամբար, որի արդյունքում կբացվեն 20 աշխատավայրեր և կունենանք 5000 զբոսաշրջիկների ներհոսք։

Այս ծրագրերի հաջող ընթացքը կնպաստի ոչ միայն Գեղարքունիքի մարզի, այլև ողջ Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության դրական աճին։