Սաստիկ շոգ է, հարավային ջերմ քամին մեղմորեն գգվում է հսկա Արմաղանի ուղղաձիգ լանջերին։ Գավառի ավագ դպրոցի աշակերտներով և ուսուցիչներով համալրված արշավախումբն արդեն մեկ ժամ համառորեն մարտնչում է անհաղթահարելի թվացող բարձունքի դժվարությունների դեմ։ Շատերս արդեն ուժասպառ ենք, մեզ հետ բերած ջրի պաշարները սպառվում են, իսկ Արմաղանի երկնամուխ գագաթը դեռ բավականին հեռու է։ Գնալով շնչելը դժվարանում է, հանգստանալու համար լանջին տեղ-տեղ նստած մարդիկ կռիվ են տալիս ներսից ըմբոստացող հանգստանալու անհագ պահանջի հետ և մեծ դժվարությամբ փորձում վեր կենալ։

-Ձեռքդ տուր՝ օգնեմ,- ամեն անգամ լսվում է դպրոցի տեսուչի ձայնը՝ լի կարեկցանքով և օգնելու պատրաստակամությամբ։

Օգնում է, ապա համբերատար սկսում բացատրել հնարքներ, որոնց միջոցով վեր բարձրանալն ավելի դյուրին է դառնում և քիչ ժամանակատար։

Նայում եմ ներքև։ Շատերն են հետ մնացել։ «Ուր որ է կհասնեն»,-մտածում եմ և ճիգեր գործադրում հաջորդ վերընթաց քայլս անելու համար, բայց հանկարծ ուշադրությունս գրավում է տարօրինակ մի բան, ինչը քիչ անց հիացնում է ինձ։ Ընկեր Հարությունյանը, նույն ինքը՝ դպրոցի տեսուչը, որը նույնպես հավանաբար շատ հոգնել էր ու գրեթե գագաթին էր հասնում, վեր բարձրանալու փոխարեն ներքև է իջնում։ Հայացքով ուղեկցում եմ նրան։ Անտրտունջ հասնելով ամենավերջում մնացած աշակերտին՝ զրուցելով նրա հետ աննկատ արագացնում է քայլերի տեմպը, ու հավասարվում են Արմաղանի լայնույթով տարածված արշավախմբի մնացած անդամներին։

Վերջապես գագաթին ենք հասնում ու համոզվում, որ այդքան ճանապարհն իզուր չենք անցել։ Մեր առջև բացվում է մի չքնաղ տեսարան. չորս կողմդ լեռներ ու բլուրներ, առջևումդ՝ Արամաղանի գագաթին՝ վանք, քիչ հեռու՝ խառնարանային գեղեցիկ լճակ… Առաքելությունն իրականացված է, ուստի պետք է հաղթական շուրջպար բռնել, ազգագրական և քնարական երգեր երգել։

Վարընթաց ճանապարհն ավելի հեշտ էր. Արմաղանի լանջերը աստիճանների նման շերտավորված են, ու հնարավոր է նաև վազելով ցած իջնել։

Դեռ չի մթնել, մայրամուտ է։ Վարդագույնի ու նարնջագույնի բոլոր երանգները խառնվել են նուրբ երկնագույնին ու հորիզոնին պար են գալիս՝ հոգեպարույր տրամադրություն ստեղծելով։ Տղաներն արդեն փուռ են դրել, մի քանիսը խաղեր են խաղում, մնացածը պարում են, երգում…

Ավագ դպրոցում ավանդույթ դարձած համադպրոցական արշավները, միջոցառումները միշտ ուսուցողական բնույթ են կրում։ Օրվա վերջում մտովի դասավորում եմ օրվա լավագույն ցաքուցրիվ տպավորություններս ու փորձում դրանց կարևորություն տալով մտապահել։ Վերլուծում եմ. լեռան գագաթը մեր նպատակներն են, որոնց ձգտում ենք հասնել։ Շատերը կեսից հոգնում են, ցանկանում հետ դառնալ, հետո փոշմանում և մինչև վերջ գնում։ Հա, մի բան էլ. ողջ ճանապարհին մեր ընթացքին ուժ էր հաղորդում ընկերասիրությունը, ձեռք մեկնելու պատրաստակամությունը, որովհետև ուսուցիչն էլ, դպրոցի տեսուչն էլ, քո դասընկերն էլ, ուրիշ դասարանի աշակերտն էլ մի ընտանիք են դառնում, երբ վստահությամբ ասում են՝ ձեռքդ տուր՝ օգնեմ։

Գոռին վերջին անգամ երևի մոտ ինը տարի առաջ էի տեսել։ Ես իրեն հիշում էի էն տեսքով, որ դեռ մի գլուխ կարճ էր ինձնից (դե, երկու տարվա տարբերությունը մեծ բան է փոքր տարիքում), շա՜տ նիհար էր, ոնց որ ասում են՝ «ճլեզ», ու մեր մանկությունից հիշում եմ մենակ էն պահերը, երբ իրար հետ կախվում էինք իրենց տան պտտաձողից («տուռնիկ»՝ այլ կերպ ասած)։ Մամայիս պատմածներից գիտեմ, որ ահավոր, անտանելի ու անհնարին չար երեխա է եղել։ Չար ասելով՝ հասկանում ենք չարաճճի։ Շատ ակտիվ էր ու երևի դրանով բոլորի զահլան տանում էր։

Դե, անցան տարիներ, ու վերջապես նորից տեսանք իրար «համաբարեկամական» հավաքներից մեկին։ Գոռը տատիկիս եղբոր տղայի տղան է։ Գոռը մեր «ախպերն ա»։ Ու հիմա էդ առաջվա փոքր-մոքր տղան արդեն անցել է ինձ մոտ մի գլխի չափով, էնքան թափ է հավաքել, որ մտածում ես՝ ցանկացած կռվից հաղթող դուրս կգա։ Ու էդ շատ էլ բնական է, որովհետև ինքը Ռուսաստանում մի քանի տարի ապրած և ֆանտաստիկ հաջողությունների հասած մարզիկ է։ Ուշադրություն՝ ընդամենը 17 տարեկան։ Չգիտեմ՝ ում համար ոնց, բայց ես իրոք մտածում եմ, որ իր հաջողությունները ֆանտաստիկ են։ Հիմա թե էդ ձողի վրա երկու պտույտ ավել կանի, թե պակաս, ցած թռչելուց ուղիղ կկանգնի գետնին, թե չէ, իր կատարած ծանր աշխատանքը ոչ մի բանը չի փոխի (մեդալներն էլ չեն տանի)։

Կարճ ասած՝ քույր-եղբայր վերամիավորումը շատ լավ անցավ։ Էնքան լավ, որ որոշեցինք իրենց մեքենան քշել, տանել բակից, քանի բանալին ձեռքներս էր ընկել։ Ուղղակի ես հաշվի չէի առել մի բան․ Գոռը երկրորդ անգամ էր ղեկին նստում։ Ու էդ պարզ պատճառով մեզ շատ արագ բռնացրին ու հետ կանչեցին տուն։

Դրանից հետո ու առաջ էլի ինչ ասես չեղավ, ինչ ասես չարեցինք։ Կես օրը, իհարկե, անասելի քիչ է, որ հասցնես ինը տարվա դեպքեր պատմել, մանավանդ եթե զրուցակիցդ պատմելու բան ունի։ Իսկ Գոռը անցյալ ունեցող մարդ է ինձ համար, որովհետև շատ պատմելու բան ունի։ Ես էլ շատ ասելիք ունեմ։ Ռուսաստանի առաջացրած բացը պետք է լրացնել։

Աշխարհում բիզնես գաղափարները միլիոնավոր են, որոնցից, սակայն, ոչ բոլորն են հաջողության հասնում և շահույթ ապահովում: Ոչնչից հաջողակ բիզնեսի հասնելը բավականին բարդ է, բայց ամեն բան կախված է նպատակասլացությունից, երևակայությունից և աշխատանքից: Ահա այս հատկանիշներն ունի 16-ամյա Սերյոժա Կոտոլկյանը, որն արդեն մեկ տարի սեփական բիզնեսն է հիմնել. կախասնկեր է աճեցնում:

-Կախասնկեր աճեցնելու միտքն առաջացավ մի քանի տարի առաջ, երբ ուզում էի ազատ ժամանակս անցկացնելու այնպիսի զբաղմունք գտնել, որի շնորհիվ հնարավոր կլիներ նաև գումար վաստակել: Կարևոր չէր, թե ինչ բիզնես, պարզապես սկիզբ էր պետք,- ասում է նա:

Յուրաքանչյուր բիզնես էլ մինչև հաջողության հասնելը շատ խոչընդոտների է հանդիպում: Սերյոժան պատմում է, որ սկզբում ոչ ոք լուրջ չէր ընդունում իր գաղափարը, բայց Սերյոժայի խոսքը շուտով գործի է վերածվում։

-Շատերը չէին հավատում, որ կարող եմ անել դա, իսկ դժվարություններն իսկապես շատ էին. սնկերը միանգամից չաճեցին, ստիպված եղա ամեն մանրուք առանձին ուսումնասիրել, համապատասխան պայմաններ ստեղծել, մինչև արդյունքի հասա: Չնայած այդ բոլոր դժվարություններին, ինձ միշտ աջակցել են ծնողներս, ընկերներս ու հարազատներս:

Իրենց նկուղում սեփական բիզնեսը Սերյոժան հիմնել է 30.000 դրամով: Սնկեր աճեցնելու տեխնոլոգիային ծանոթացել է ինքնուրույն՝ համացանցից տեղեկություններ հավաքելով, վիդեոհոլովակներ դիտելով և համապատասխան գրականություն ընթերցելով: Բիզնես կառավարման և մարքեթինգային տարբեր հնարքների մասին երիտասարդ բիզնեսմենը սովորել է հատուկ դասընթացների ժամանակ:

-Սկզբում կախասնկերի աճեցման համար հատկացրել էի 4 քառակուսի մետր տարածք, բայց այժմ այն 5 անգամ ընդարձակել եմ,- պատմում է Սերյոժան,- սնկերը ցանում եմ ծղոտով լցված պարկերի մեջ և ամեն օր որոշակի ժամանակ եմ տրամադրում դրանց խնամքի համար: Չնայած առաջին բերքն ամենաառատն է լինում, այնուամենայնիվ, որպեսզի սնկերը լավ աճեն, պետք է դրանց հետ շփվել, հաճախ երաժշտություն միացնել, որը նույնպես կնպաստի դրանց աճին:

Սերյոժայի նպատակներն այսպիսով չեն սահմանափակվում: Նա նախատեսել է մոտ ապագայում նաև շամպինիոն տեսակի սունկ աճեցնել, այժմյան տարածքը էլ ավելի ընդարձակել և ստացված բերքն իրացնել ոչ միայն անհատ գնորդների շրջանում, այլև սուպերմարկետներում:

Յուրաքանչյուր երկրի պետական սահմանն անառիկ պահողը տվյալ երկրի զինվորն է։ Բայց միայն մի զինվորը երբեք չի կարող թշնամու մի ամբողջ զորքի դիմակայել, եթե չունենա զինակից ընկերներ, իսկ զորքը պարտություն կկրի, եթե միասնականությունն ու հավատարմությունը բացակայեն։

Հիշենք հայերի դարավոր պատմությունը, ճանապարհորդենք բոլոր ժամանակներում արյունալի պատերազմներ տեսած մեր ազգի հոգեբանության մեջ ու հանգենք մի անխուսափելի եզրահանգման, որ հայերի նման հաղթական ազգի պարտության պատճառը միայն փառասեր ու դավաճան մարդիկ են եղել։ Մեզ մշտապես պակասել է միասնականության ու հավատարմության գաղափարը, մինչ վերջին հայաստանյան իրադարձությունները։

Բայց արի ու տես, որ ի տարբերություն Հայաստանի, Ճապոնիան դեռևս հին ժամանակներից ճապոնացի զինվորներին ավելի հաստատուն էր կանգնեցնում հայրենի հողին։ Ճապոնիան ուներ ռազմական առանձին դասի կազմավորում։ Պատճառն անընդհատ տեղի ունեցող պատերազմներն էին, որոնց դիմակայելու համար խոշոր ավատատերերը ոչ թե զինվորի հասանելիք սնունդն էին գողանում, այլ մտածում էին առանձին զինված ուժեր ստեղծելու մասին, որոնք կոչվում էին սամուրայներ։ Սամուրայն իր ծառայության դիմաց պարգևատրվում էր հողաբաժնով։
Զարմանալի չէ, որ սամուրայներն ունեին հատուկ զինվորական վարվելակերպի կանոններ, որոնցից գլխավորը տիրոջ նկատմամբ հավատարմությունն էր։ Նրանք մշակել էին ինքնասպանության ազգային ձև, այլ կերպ ասած՝ սեպպուկա, երբ սամուրայն անհավատարմության համար կամ տիրոջ մահից հետո ինքնասպան էր լինում։ Կարելի է պատկերացնել, թե որքան ստորացուցիչ արարք է համարվել անհավատարմությունը Ճապոնիայում։
Գուցե կանոնակարգի այդ կետը խոշոր ավատատերերի կողմից մշակված խորամանկ քաղաքականություն էր, բայց, այնուամենայնիվ, կարևորվում էր հավատարմության գաղափարը, և մարդկանց գիտակցությունից սղվում էր «դավաճանություն» բառը։ Իսկ տիրոջը հավատարիմ զինվորը հավատարիմ կլինի նաև զինակից ընկերոջը, ընտանիքին, հայրենիքին, հավատին, ինքն իրեն…
Գուցե պատճառը միջնադարյան Ճապոնիայի ինքնամեկուսացումն էր արտաքին աշխարհից, որը մտածելու, ճիշտ ելքեր գտնելու հնարավորություն ու միասնականության ու հավատարմության գաղափար է ծնել։

Մի կողմից էլ մենք՝ հայերս, չէ՞ որ միատարր ազգ ենք և նույնպես ունենք այդ հնարավորությունը, բայց ո՞ւր է մեր հավատարմությունը, երբ մարտի մեկեր են լինում, երբ հայը կարող է իրեն ոչ միայն դավաճանություն թույլ տալ, այլև անգթորեն ձեռք բարձրացնել իր իսկ ազգակցի վրա։

Արցախ. վայր, որտեղ ամենավտանգավորն է, բայց ես այնտեղ ինձ ամենաապահովն եմ զգում, երբ տեսնում եմ մարդկանց, որոնք բոլոր վախերը հաղթահարելով՝ իրենց մեջ ուժ են գտել ժպտալու: Եվ մի ամիս առաջ, երբ ես առաջին անգամ ոտքս դրեցի Արցախի հողի վրա, ինձ այնքան հոգեհարազատ թվաց ամեն ինչ, կարծես ես այնտեղ մի ամբողջ հավերժություն եմ ապրել:

Դա իմ երազանքների երկիրն էր: Այնտեղ մարդիկ այնքան խաղաղ էին թվում, որ անծանոթ մեկը չէր պատկերացնի, թե այդ նույն խաղաղ վայրը բոլորովին այնպիսին չէր, ինչպիսին երևում էր:

Չկար մի տարածք, որտեղ չլիներ պատերազմից մնացած հետք, գրեթե չկար մի տուն, որի կտուրը կիսաքանդ չլիներ, կամ տարածքում նմանատիպ մի փլատակ չհանդիպեր: Սակայն ադ ամենի հետ մեկտեղ, երբ մարդկանց հարցուփորձ էինք անում, թե ինչպես գտնենք այն տունը, որը փնտրում ենք, նրանք մեծ հաճույքով էին պատասխանում: Եվ երբ վերջում իրենց հարցնում էինք, թե ինչպե՞ս է կյանքը, նրանք առանց երկմտելու միանգամից պատասխանում էին․ «Լյավ ա լոխ, մատաղ ինիմ, փառք Աստծուն, սենց էլ վեր մինա, լավ կինի», և այնքան դրական լիցքեր էին հաղորդում, չնայած իրենք ունեին այդ էներգիայի կարիքը:

Իսկ ինչ վերաբերում է զինվորականներին, նրանք այնպիսի մեծ եռանդով էին խոսում ծառայությունից, որ դրանից հետո, թե ինձ թույլ տային, կգնայի ու ինքս կպաշտպանեի մեր հայրենիքը:

Երբ խոսում էի փոքրիկների հետ, այնքան էլ լավ չէի հասկանում բարբառը, սակայն մի բան պարզ էր, որ նրանց մեջ կար այդ չարաբաստիկ վախը, մեծերն էլ կատակելով ասում էին, թե անգամ հրավառության ձայն լսելուն պես արդեն լարված, անձնագրերը պատրաստած սպասում են, որ կարող է` փախչելու կարիք լինի:

Եվ այդքանից հետո նրանք շարունակում էին ինքնավստահ քայլել Արցախի փողոցներով:

Արցախցիների միակ երազանքն է` ապրել իրենց երկրում խաղաղ ու երջանիկ, և մանուկների աչքերում ես տեսնում էի այդ պայծառ ապագայի լուսավոր կայծերը:

Ըհըն, էս էլ «243ա» լսարանը, էն որ համակարգչային է, բայց համակարգիչները չենք օգտագործում: Ընդհանրապես, անցած տարի ծրագրավորման դասերը շատ ձանձրալի էին անցնում: Առանձնապես ստացած գիտելիքներով էլ չեմ կարող հպարտանալ, դե, իհարկե, 60%-ն էլ իմ մեղքով, որովհետև եթե մարդ ուզում է սովորել, դե, ասենք մեր կուրսի Գրիգորի նման, սովորում է: Խելացի տղա է, չեմ հասկանում՝ ինչի է դասի գալիս, մեկ է՝ տարվա սկզբին արդեն բոլոր նյութերը կարդացած է լինում, դասերին էլ, մեղմ ասած, ձանձրանում է:

Էս տարի մեր ծրագրավորման դասին, ինչ խոսք, անհարմար ստացվեց: Չէինք հասկացել, որ մոտավորապես մեր տարիքի լսարանում նստած աղջիկը մեր դասախոսն է: Ամերիկյանն է ավարտել: Մտած-չմտած՝ ասում է. «Համակարգիչները միացրեք»… Տարօրինակ մարդ է: Ո՞վ է տեսել՝ ծրագրավորման դասին համակարգիչները միացնեն: Երեխեքից մեկն էլ, որ հարցրեց՝ կարո՞ղ է դուրս գալ, թե՞ ոչ, ասաց, որ էլ չհարցնենք, եթե ուզում են դուրս գալ, կարող են դուրս գալ, նույնիսկ՝ անվերադարձ: Շատ տարօրինակն է: Սպասեք, էս դեռ ամենը չի: Ասաց, որ Slack հավելվածը քաշենք ու էդտեղով մեզ նյութեր ու տնայիններ կուղարկի, մենք էլ հարցեր ու քննարկումներ կարող ենք անել:

Հա, էդ ամենը մեզ համար տարօրինակ էր: Երևանի պետական համալսարանում էդ տարօրինակ էր, որովհետև մենք սովոր ենք էստեղ ամեն ինչին միայն տեսականորեն ծանոթանալ, չիմանալ կիրառությունը: Մեզ գալիս են ու ասում, որ դասին հանկարծ հեռախոսի ձայն չլսվի, որ դուրս չգանք դասից, որ մի քանի դաս չնստելուց հետո վերջում դժվար կստանանք, ու իրենց մոտ նշում են բացակայությունները: Հա էս էն վատ «ավագ դպրոցներից» է, որ ընդունվելու համար կրկնուսույցի մոտ պիտի պարապես: Էս դեպքում, օրինակ, գնաս ծրագրավորման դասերի, եթե իհարկե Գրիգորը չես, կամ շատ չես սիրում ինքնուրույն բզբզալ:

Իսկ էդ ընթացքում մի տեղ՝ անկյունում, էն ծայրի համակարգիչն է ուրախանում, որ իրեն օգտագործում են: