Հարցազրույց հարևանուհուս՝ Վարդ Ավագյանի հետ: 
Երկար ժամանակ է, ինչ ճանաչում եմ տիկին Վարդին: Նա ծնունդով Հրազդան քաղաքից է, դպրոցն ավարտել է գերազանց, որից հետո սովորել է Հրազդանի քոլեջում՝ «կապակցվող նյութերի տեխնոլոգիա» բաժնում: 1971 թվականին ամուսնացել է ու տեղափոխվել Սևան, որտեղ ընդունվել է Սևանի ՀՍՍՀ բարձրագույն և միջնակարգ մասնագիտական կրթության ինդուստրիալ-տեխնոլոգիական տեխնիկումը: 1974 թվականին ավարտել է տեխնիկումի լրիվ դասընթացը՝ «Մետաղների մշակումը կտրմամբ» մասնագիտությամբ, գերազանց առաջադիմությամբ և կարմիր դիպլոմով: Ավարտելուց հետո նրան անմիջապես աշխատանքի ընդունեցին որպես էլեկտրատեխնիկայի լաբորանտ և գրադարանավար: Նրան ուղարկեցին բարձրագույն ուսումը շարունակելու, բայց ընտանիքում ծնվեց 3-րդ երեխան, որի պատճառով ուսումը չկարողացավ շարունակել: Դրանից հետո 3 տարի տիկին Վարդն աշխատել է մանկապարտեզում՝ որպես թե՛ փոքրերի, թե՛ մեծերի խմբերի դաստիարակչուհի: Շուրջ 18 տարի աշխատել է Գագարինի լուսատեխնիկական ապակու գործարանում՝ որպես հսկիչ: Իսկ հիմա աշխատում է որպես ավանի հավաքարար: Հոգով մաքուր և բարի այս կինն անցել է կյանքի մեծ ուղի, տեսել ցավ, տառապանք, բայց այդ ցավն ու տառապանքը չեն փոխել նրա հոգու մաքրությունը: Այդ ամենը նա հանձնել է թղթին:
-Քանի՞ տարեկան էիք, երբ սկսեցիք ստեղծագործել:
-7-րդ դասարանում էի սովորում, խմբակի էի հաճախում: Գրականության ուսուցչուհուս ամուսինը՝ Վարդան Փարթամյանը, բանաստեղծ էր, նա մեզ համար ուղեցույց էր հանդիսանում: Մի քանի առաջադրանքներից հետո, որ հանձնարարել էր մեզ, նկատեց, որ ստեղծագործական ձիրք ունեմ:
-Ի՞նչ թեմաներով եք գրել առաջին անգամ:
-Առաջին անգամ գրել եմ դպրոցի մասին, ընտանիքիս մասին, շրջապատում կատարվող վատ կամ լավ իրադարձությունների մասին, աշխատանքային ընկերներիս մասին: Մտքումս տարբեր թեմաներ էին առաջանում, որոնք անմիջապես թղթին էի հանձնում:
-Իսկ ընտանիքում և շրջապատում ինչպե՞ս էին դրան արձագանքում:
-Ընտանիքում և շրջապատում բոլորն ուրախանում էին, խնդրում, որ իրենց մասին էլ որևէ բան գրեմ: Կային այնպիսի թեմաներ, որոնք գրելիս մտածում էի, թե լավ չի ստացվել, բայց ընտանիքում և շրջապատումս բոլորն ինձ քաջալերում էին, հաջողություն մաղթում:
-Իսկ երբեմն չե՞ք մտածել, որ կարող եք տպագրել ձեր ստեղծագործությունները:
-Սկսած այն ժամանակից, երբ արդեն գրում էի բանաստեղծություններ, երազում էի, որ դրանք տպագրվեն: Բայց ոչ ընտանիքս ուներ միջոցներ, ոչ էլ շրջապատում որևէ մեկը, որ կարողանար աջակցել ինձ: Դիմել եմ տարբեր կառույցների, բայց ապարդյուն: Սակայն մինչև հիմա էլ այդ երազանքն ինձ համար շատ կարևոր է, դեռ չեմ կորցրել հույսս, որ կգտնվի մի բարերար, ով կօգնի ինձ՝ կատարել իմ ամենանվիրական երազանքը:
-Իսկ բացի ստեղծագործելուց՝ էլ ի՞նչով եք սիրել զբաղվել:
-Մանուկ հասակից սիրել եմ շփվել երեխաների հետ: Թեկուզ հիմա արդեն էլ երեխա չեմ, բայց սիրում եմ խաղալ երեխաների հետ: Նրանց համար միջոցառումներ էի կազմակերպում, ամեն կերպ ջանում էի օգնել երեխաներին և հիմա էլ շարունակում եմ նույն կերպ:
-Եթե ժամանակը հետ տայիք, հատկապես ի՞նչը կցանկանայիք փոխել ձեր կյանքում:
-Ուսումը, որն ինձ համար մնաց անկատար երազանք: Ուսումս կիսատ թողեցի, որովհետև խնամում էի եղբորս երեխաներին: Հետագայում ինձ էլի շանս ընձեռվեց, բայց ես այդ ժամանակ արդեն ընտանիքի մայր էի: Մտածեցի, որ ընտանիքումս սովորելս կարող է խնդիրներ առաջացնել: Եթե ամուսինս բանվոր է, ուրեմն ես էլ բանվոր կլինեմ. այդպես էի ես մտածում: Ես իմ կյանքում բազմաթիվ զիջումների եմ գնացել, և իմ կատարած այն բոլոր քայլերի համար, որոնցով օգնել եմ մարդկանց, երբեք չեմ զղջացել:
-Տիկին Վարդ, ներկայումս աշխարհին ի՞նչ կցանկանաք:
-Ի՞նչ եմ ուզում այս աշխարհից.
Ես ուզում եմ խաղաղություն,
Միայն ժպիտ ու բարություն,
Բայց մարդկային հոգու ամեն կոպտություն,
Տրորել է սիրտս մի պահ ու անցել,
Մի վատ խոսքից օրերով եմ վշտացել,
Ու մարդկանց դաժանության համար զարմացել,
Մի թույլ ժպիտ, բարի հեգնանք
Մոռացնել են տվել ինձ ամեն դառնություն,
Եվ հոգուս մեջ լույս է վառվել, համառ կամք,
Կարծես նորից բարության տենչն է ծնվել իմ հոգում,
Ինչ եմ երազել իմ կյանքում.
Երազել եմ սեր, մաքրություն, միասնություն,
Ի՞նչ եմ խնդրել մեծ արարչից,
Մեծ արարչից ես խնդրել եմ
Զավակներիս առողջություն,
Շատ երկար կյանք, հաջողություն,
Զերծ ու հեռու փորձանքներից, չար աչքերից, նենգի ձեռքից,
Եվ փա՜ռք Աստծո,
Զգացված եմ ու շատ գոհ,
Որպես Աստծո գթություն,
Գտել եմ միշտ օգնություն:
Հարցազրույց Գավառի «Փոքրիկ իշխան» սոցիալական կենտրոնի համակարգող Սոնա Խաչիկյանի հետ
-Ո՞ր թվականից է Գավաոում բացվել «Փոքրիկ իշխան» կենտրոնը: Ո՞րն է կենտրոնի նպատակը:
-2010թ.-ից Գավառում գործում է «Փոքրիկ իշխան» կենտրոնը: «Փոքրիկ իշխան» -ը Գավառում գործող միակ սոցիալական կենտրոնն է, որը նպաստում է երեխաների, երիտասարդների և նրանց ընտանիքի անդամների սոցիալական պաշտպանությանը և հզորացմանը: Կենտրոնի նպատակն է՝ աջակցել կյանքի դժվար իրավիճակներում հայտնված ընտանիքներին, տալ սոցիալական, հոգեբանական աջակցություն: Կենտրոնը ծավալում է ընտանիքակենտրոն գործունեություն:
-Ի՞նչ է նշանակում ընտանիքակենտրոն գործունեություն ծավալել:
-Այսինքն՝ աշխատանքներ են տարվում ոչ միայն կենտրոն հաճախող երեխայի հետ, այլև ամբողջ ընտանիքի: Ընտանիքը ստանում է համապատասխան աջակցություն և ուղղորդում:
-Քանի՞ ընտանիքների երեխաներ են սովորում գործող խմբակներում:
-Այս պահին ունենք քառասուն ընտանիք:
-Ծառայություններ մատուցվում են նաև շահառուների ծնողներին: Ի՞նչ տեսքով են դրանք լինում: Ո՞րն է դրանց նպատակը:
-Նպատակն է՝ հզորացնել ընտանիքը: Այսինքն՝ եթե ընտանիքն ունի որևէ խնդիր, որը կարող է կապված լինել աշխատանքի, զբաղվածության հարցեր լուծելով կամ որևէ կառույցի դիմելով՝ կախված խնդրից, մեր սոցիալական աշխատողները տալիս են համապատասխան ուղղորդում:
-Ինչպիսի՞ կրթություն են ստանում երեխաները:
-Ունենք մասնագիտական կողմնորոշման խմբակներ: Այժմ գործում են լրագրության, համակարգչային հմտությունների, ձեռագործության, նկարչության, տիկնիկագործության, խոհարարության, պարի, առողջ ապրելակերպի, անգլերեն մշակույթի խմբակներ: Խմբակները ժամանակ առ ժամանակ փոփոխվում են՝ կախված կարիքներից ու նյութական պահանջներից:
-Ի՞նչ մեթոդներով են իրականացվում դասերը:
-Դասընթացի մեթոդներն ընտրում են դասընթացավարները՝ կախված տարիքային խմբից, երեխաների հետաքրքրություններից ու օրվա քննարկվելիք թեմաներից: Հիմնականում դասերն անցկացվում են ինտերակտիվ թիմային աշխատանքների միջոցով:
-Ինչո՞ւ կենտրոնը կոչվեց «Փոքրիկ իշխան»:
-Կենտրոնը կոչվեց «Փոքրիկ իշխան», Անտուան դը Սենտ Էքզյուպերիի համանուն ստեղծագործության հիման վրա: Այսինքն՝ սա այն վայրն է, որտեղ երեխան կերտում է իր միջավայրը, զգում է իրեն ապահով, ստեղծագործում է, կարող է հենվել իր հետ աշխատող մարդկանց վրա, նոր զարգացվածություն արձանագրել իր կյանքում ու տարբերվել շրջապատից:
-Որո՞նք են կենտրոնի առջև դրված խնդիրները, որոնց դեմ ինչ-որ քայլեր եք ձեռնարկում:
-Մեզ համար շատ կարևոր է ինտեգրումը և կապը համայնքի հետ, որովհետև մենք չենք սահմանափակվում կենտրոնի գործունեությամբ: Մենք համագործակցում ենք այլ կառույցների հետ, կարևորում երեխաների շփումը այլ հաստատությունների շահառուների հետ: Մեր նպատակն է, որ երեխաները զարգանան, ձեռք բերեն նոր գիտելիքներ, հմտություններ, նոր բացահայտումներ լինեն նրանց կյանքում, հասկանան, թե ինչպիսի կողմնորոշումներ ու հետաքրքրություններ ունեն, կարողանան ընտրել մասնագիտություն ու գտնեն կյանքում իրենց տեղն ու դերը: Մենք կարևորում ենք թե՛ կրթությունը, թե՛ կրթվածությունը: Խմբակների շրջանակներում նրանք ստանում են անհրաժեշտ մասնագիտական կրթություն, բացի այդ, ուշադրություն է դարձվում երեխայի հաղորդակցման հմտությունների զարգացմանը:
-Շահառուները քանի՞ խմբակների կարող են մասնակցել:
-Յուրաքանչյուր երեխա կարող է ընտրել 2-3 խմբակ՝ ըստ իր նախասիրությունների:
-Ի՞նչ բնույթի միջոցառումներ եք կազմակերպում:
-Մեզ մոտ կազմակերպվում են տարաբնույթ՝ սոցիալական, ժամանցային միջոցառումներ, նշում ենք բոլոր տոները, ունենում ենք խմբային աշխատանքներ տարբեր թեմաներով: Թեմաները ընտրում ենք մենք երեխաների հետ ու ունենում տվյալ թեմատիկային բնորոշ միջոցառումներ, ամառային ճամբարներ, էքսկուրսիաներ, արշավներ, ուխտագնացություններ: Դրանք նպաստում են ընկերական միջավայրի ամրապնդմանը, հոգևոր ու մշակութային արժեքների ճանաչմանը:
Կենտրոնում կազմակերպվում են բաց դռների օրեր համարյա ամեն ամիս, ու մենք հյուրընկալում ենք այլ կառույցներում սովորող երեխաների: Ունենում ենք ֆեյսբուքյան հայտարարության տեսքով ծանուցում, և կարող է այցելել ցանկացած մարդ:
-Հասարակական աշխատանքներում ինչպիսի՞ մասնակցություն ունեն շահառուները:
-Երեխաներն ակտիվ մասնակցություն ունեն հասարակական աշխատանքներին. թե՛ հասարակական կազմակերպությունների կողմից իրականացվող ծրագրերին, թե հասարակական ակցիաներին, դասընթացներին, քարոզարշավներին, եթե երեխաները հետաքրքրություն են ցուցաբերում:
Մենք ունենք նաև համայնքային կենտրոն, որտեղ երեխաները քաղաքի այլ երեխաների համատեղ ջանքերով կառուցել են խաղահրապարակ:
-Խոսեք կենտրոնում տարվող հոգեբանական աշխատանքների մասին:
-«Փոքրիկ իշխանում» շատ է կարևորվում սոցիալ-հոգեբանական աշխատանքները: Հոգեբանը աշխատում է երեխաների հետ, իրականացնում տարբեր թերապիաներ, խմբային աշխատանքներ, անհատական խորհրդատվություններ: Հոգեբանը աշխատանքներ է տանում նաև շահառուների մայրերի հետ:
-Ինչպե՞ս եք իրականացնում ընդունելությունը:
-Ընդունելությունն իրականացվում է 7-17 տարեկանների շրջանակներում: Մեզ մոտ ուղղորդում են դպրոցներից, կամ մենք ենք դպրոցներ այցելում, տեղեկացնում մեր կենտրոնի մասին: Ցանկացողները դիմում են մեզ, մենք էլ տնայցերի միջոցով ընտրում ենք նրանց ու ներգրավում կենտրոնի շահառուների շարքերը կամ ցուցակներ ենք ստանում մարզպետարանի ու քաղաքապետարանի համապատասխան բաժիններից ու ըստ այդմ իրականացնում ընդունելությունը:
Էդգար Գևորգյանը բասկետբոլիստ է: Խաղում է Վրաստանի թիմում: Վերջերս եկել էր մեր գյուղ՝ Կալավան: Հարցրեց, թե արդյոք ուզո՞ւմ ենք բասկետբոլ խաղալ և ունենալ մեր՝ Կալավանի թիմը: Մենք բոլորս մեր համաձայնությունը տվեցինք: Էդգարը գրանցեց մեր անուն-ազգանունները, տարիքներն ու համազգեստի համարները: Ասաց, որ եթե լավ խաղանք ու մեզ լավ դրսևորենք, մեզ կտանի տարբեր երկրներ, որպեսզի մրցենք այնտեղի բասկետբոլիստների հետ: Բոլորս էլ շատ ուրախ էինք, որ մենք էլ կարող ենք թիմ ունենալ, խաղալ ու հաղթել: Նա մեզ խոստացավ համազգեստներ, համապատասխան գնդակներ և բասկետբոլի ցանցեր բերել: Շուտով նաև կասֆալտապատեին տարածքը, և մենք օգոստոս ամսից կսկսեինք բասկետբոլի պարապմունքները:
Օգոստոս ամիսն ավարտվեց, բայց Էդգարն ուշանում էր: Բոլորի հույսը մարել էր, բայց նա եկավ և բերեց այդքան շատ սպասված համազգեստները, գնդակները և ցանցերը: Ասաց, որ դասերից հետո մնանք, մաքրենք դպրոցի տարածքը խոտերից և ցանցերը տեղադրենք: Մենք բոլորս մի մարդու նման մնացինք և օգնեցինք Էդգարին:
Հաջորդ օրը՝ ժամը 13-ին, մեր բասկետբոլի առաջին պարապմունքն էր, մեզ համար շատ հիշարժան օր:
Էդգարը մեզ բացատրեց խաղի կանոնները, և խաղացինք: Մի քանի օր պարապմունքներից հետո Էդգարը մեզ հրաժեշտ տվեց և պարտադրեց, որ իր բացակայության ընթացքում էլ անպայման խաղանք:
Այժմ մենք բասկետբոլի թիմ ենք:
Հարցազրույց Գեղարքունիքի մարզի Ներքին Գետաշենի թիվ 1 միջն դպրոցի նորընտիր տնօրեն`Հովհաննես Հովհաննիսյանի հետ:
-Պարոն Հովհաննիսյան, նախքան Ներքին Գետաշենի թիվ 1 միջնակարգ դպրոցի տնօրեն դառնալը որտե՞ղ եք աշխատել և քանի՞ տարի:
-1993 տվականից աշխատել եմ Ներքին Գետաշենի թիվ 2 միջնակարգ դպրոցում, որպես աշխարհագրության ուսուցիչ: 1997 թվականի նոյեմբերի 2-ից ուսումնական գծով փոխտնօրեն միչև 2017-ի օգոստոսի 24-ը: Այսպիսով, շուրջ 20 տարի փոխտնօրեն եմ աշխատել:
-Երկար ժամանակ աշխատել եք աշակերտների հետ, տարեցտարի ինչպիսի՞ն է դառնում սերունդը: Ինչո՞վ են գերազանցում կամ զիջում միմյանց:
-Այժմյան սերունդը շատ աչքաբաց է ու շուտ կողմնորոշվող, քան նախկինը, բայց նախկին սերունդը ավելի հարգալից էր ավագի նկատմամբ: Դրանով է միայն այս սերունդը զիջում նախորդին:
-Ըստ ձեզ ինչպիսի՞ն էր կրթական մակարդակը նախորդ կրթօջախում ու ինչպիսի՞ն է այստեղ, ի՞նչ փոփոխություններ եք նկատել աշակերտների սովորույթների մեջ:
-Կրթական մակարդակը երկու դպրոցներում էլ գրեթե նույնն է: Նախորդ դպրոցի աշակերտների սովորույթներից լիովին տեղյակ էի, բոլորին ճանաչում էի, ուսուցչական կոլեկտիվին նույնպես: Այս դպրոցում դեռ լավ տեղյակ չեմ, բայց մի բան ևս նկատել եմ. այս դպրոցի աշակերտների ծնողները ավելի ուշադիր են, ավելի շահագրգռված ուսման հարցում:
-Կարո՞ղ եք որևէ հետաքրքիր դեպք հիշել կապված աշակերտների հետ:
-Այո: Դպրոցում մի առաջատար մասնագետ կար` պարոն Շառոյանը, և մեծ հեղինակություն ուներ աշակերտների շրջանում: Մի օր հերթական աշխարհագրության դասն էի անցկացնում, մի աշակերտ թույլտվություն խնդրեց ջուր խմելու: Թույլ տվեցի, մի քանի րոպե հետո շնչակտուր ներս մտավ, հարցրի` ի՞նչ է եղել, ասաց. «Պարոն Փորձանքյանը միջանցքում էր»…
-Այս դպրոցը տեխնիկական ի՞նչ հագեցվածություն ունի:
-Դպրոցը ժամանակակից ուսման պարագաներով բավականին հագեցված է: Դպրոցում կա շուրջ 50 նոր և թարմ վիճակում գտնվող համակարգիչներ: Կեսից ավելին այժմ օգտագործվում է աշակերտների կողմից ինֆորմատիկայի սենյակում, իսկ մյուսները նախատեսում ենք նոր ինֆորմատիկայի սենյակ բացելուց հետո օգտագործել:
-Ի՞նչ եք կարծում, աշակերտը իր ունակությունները լիովին կարո՞ղ է դրսևորել այս կրթօջախում: Եթե՝ այո, ապա ի՞նչ հնարավորություններ ունի, եթե՝ ոչ, ապա ինչո՞ւ:
-Թե տնօրինությունը, թե ուսուցչական կազմը հակված է աշակերտի ունակությունները լիովին դրսևորելուն, ու բոլոր հնարավոր միջոցները տրամադրելուն: Դպրոցում գործում են ն տարբեր խմբակներ, և մշակութային, և մարզային, և տեխնիկական, ուստի աշակերտը կարող է դրսևորել իր ունակությունները այս դպրոցում:
-Ի՞նչ ծրագրեր եք պատրաստվում իրագործել դպրոցում կրթական մակարդակը բարձր պահելու համար:
-Կրթական մակարդակի բարձրացմանը առաջին հերթին նպաստելու է առարկայական մեթոդ միավորման ընդլայնումը: Հատուկ ուշադրություն է դարձվելու դրանց հստակ գործունեությանը: Ուշադրության կենտրոնում է լինելու նաև դասապրոցեսին համակարգչային տեխնիկայի ներգրավմանը, նոր տեխնիկակակն միջոցների ավելացմանը և այլն:
-Ինչպիսի՞ն կուզենայիք տեսնել նոր սերնդին:
-Կուզենայի յուրաքանչյուրը գնահատեր հայրենիքի նշանակությունը: Այս երկրից այն կողմ ես ապագա չեմ պատկերացնում, ուստի թող շենացնեն Հայոց երկիրը: Կցանկանայի նաև, որ Գարեգնի Նժդեհի, Արամ Մանուկյանի արժանի հետնորդները լինենք:
Սկսվել է Չեմպիոնների Լիգան։ Օ՜, ինչքան եմ սպասել, ինչքան եմ սիրո՜ւմ ես այս ամենը։ Սկսվել են երկրպագուների անհանգիստ սպասումները, անքուն գիշերները, հաղթանակի դեպքում՝ գիշերվա հազարին բարձր բղավոցներն ու ծափերը։ Ֆուտբոլային գիշերվանից հետո առավոտյան մի կերպ արթնանում ես, նայում հայելու մեջ ու սարսափում. աչքերիդ տակ սև շրջանակներ են առաջացել։ Դուրս ես գալիս սենյակից ու բողոքներ են լսվում.
-Էդ դո՞ւ էիր, որ ամբողջ գիշեր չթողեցիր՝ քնենք։
-Դու աղջիկ ես, ֆուտբոլի հետ ի՞նչ գործ ունես։
-Տեսնես՝ էլ ո՞ւմ աղջիկն է էսպես ծուռ։
-Դասերդ արա, հերիք է «Մեսսի» գոռաս։
-Հեն ա՝ ֆուտբոլիստ կդառնայիր, էլի…
Այո՛, ես էի, իմ պատճառով դուք լավ չքնեցիք կամ, գուցե, ընդհանրապես չքնեցիք, այո՛, ես աղջիկ եմ ու ֆուտբոլ սիրելու մեջ վատ բան չեմ տեսնում, իսկ ո՞վ ասաց, որ ես «Մեսսի» գոռալով՝ չեմ հասցնում դասերս անել, այո՛, շատ կուզեի ֆուտբոլիստ դառնալ:
Ֆուտբոլը լոկ սպորտաձև չէ, այն շատ բան է սովորեցնում ու տալիս։ Տալիս է թիմ հասկացության իմաստն ու ասում, որ թիմը ուժ է, եթե ունի միասնական նպատակ: Ֆուտբոլը սովորեցնում է հանդուրժողականություն ու հարգանք ցուցաբերել ամեն պարագայում։ Ֆուտբոլը ցույց է տալիս թիմի ոգին, սովորեցնում է մինչև վերջ հավատալ ու վստահել քո սիրելի թիմին: Ֆուտբոլի երկրպագու եմ արդեն մոտ տասը տարի։ Ես ֆուտբոլը ճանաչել ու սիրել եմ Մեսսիով։ Սկզբում սիրեցի Մեսսիին, հետո «Բարսելոնա» ֆուտբոլային ակումբը, իսկ հետո այն աշխարհը, որը կոչվում է ֆուտբոլ։ Ֆուտբոլի հանդեպ սերն իմ մեջ արթնացրեց քույրս, որը նույնպես «Բարսայի» երկրպագու է։ Նա ինձ ցույց տվեց նրբություններ, առավելություններ, հանճարներ այս խաղում։ Ես Մեսսիին շատ եմ սիրում ոչ միայն այն բանի համար, որ նա կատարյալ ֆուտբոլիստ է, անգերազանցելի հարձակվող ու արտակարգ տեխնիկա ունի, այլ նաև այն պատճառով, որ լավ մարդ է։ Կատարում է մի շարք բարեգործություններ, օգնում է հիվանդ, միայնակ երեխաներին, չի անտեսում իր երկրպագուներին ու նվիրված է իր թիմին։ Մեսսին «Բարսայի» հոգին է։
Եթե հնարավորություն ունենայի կյանքում մեկ անգամ հայտնվել «Կամպ Նոու» խաղադաշտում ու այնտեղից դիտել Բարսայի խաղը, կյանքիս մեծագուն երազանքը կհամարեի կատարված։
Պարտություն, թե հաղթանակ, Բարսայի հետ է մի ողջ բանակ։
Էնտեղ, որտեղ ավարտվում է քեռի Անդրիասի գայլի մասին պատմությունը, Գեղարքունիքի բարձր սարերում սկսվում է մարտունեցի Պլատոնի, երիտասարդ որսորդ Հերբերդի ու մի քանի այլ տղաների պատմությունը: Երբ վերջացրած ենք լինում մեր օրվա անելիքը, թաղի ջահելներով հավաքվում, նստում ենք թաղի մեծերի մոտ: Նրանք միանգամից հասկանում են բանն ինչումն է, ու սկսում են պատմել: Մի օր էդպես էլի հավաքվել էինք մեր հին գոմի պատի տակ, երբ մեծերից Մարգարիտ տատը սկսեց.
-Էս պատմությունը ես լսեր իմ իմ հորից: Էն վախտ մենք էլ ձեր նման կհավաքվենք ու լավ պատմություններ կլսենք: Մի անգամ հերս ու իր ընգերները էս սարերում գածաձ ան խոտքաղ: Հուլիս ամիսն ա: Սարի բարձր դոշերուն խոտ ա քաղած, մեգ էլ տեսած, որ էն ներքևներն արջ կա: Ինչ էնին, ինչ չենին, որոշաձ մեծ քարեր գլորին սարից ցած: Հա գլորաձ ան, հա գլորաձ ան, ու էս խեղճ կենդանի փախեր ա: Սրանք էլ ուրխծաձ՝ բա արջին վախեծուծ ենք՝ փախե: Վերջը, իրիգուն հոկնուգ էգած վրան, որ հանգստանան, սրանց մեջ մի խելոք մարդ ա էղե ու սե՝ տղեք, արջին վնաս տվողը հանգիստ չկռնա քնի, էն էլ էս սարերի մեջ: Արեք՝ իջնինք սարից, ոնց էլ էղնի, տուն կպատահի, կմնանք, առավոտ հանգիստ գիկանք մեր գործին: Գելնին ու էս մթով սարից կիջնին:
Բոլորը մտովի հայտնվեցին սարի ճամփին:
-Վերջը էսրանք կերտան, կքնին, կհանգստանան: Լուսը լա չբացվուգ՝ կերտան, կերտան ու ինչ տենան, վրանը լրիվ ջղուգ, գերնդիները ջարդուգ, իսկ ուդելինք էլ չկար: Բա, էրեխեք, էդրա համար կենդանուն վնաս չպետք ա տաս:
-Խա՛նմ տատի, հիմա դու պատմի էն մարդու պատմությունը, որ արջին սպանել ա:
-Հա, հա,- լսվեց բոլոր կողմերից: Չնայած՝ արդեն մի քանի անգամ լսել էինք, բայց, միևնույնն է, հետաքրքիր էր:
-Տարիներ առաջ Մարտունիում մի որսորդ կար, անունը՝ Պլատոն: Էս Պլատոնը շատ քաջ մարդ էր, հա, էս աշխարհում ոչ մի բանից վախ չուներ: Մի օր բարձրացել ա սար՝ որս էնելու, էնպես է ստացվե, որ մդե արջի բնան մեջ ու էլ չկռծե դուրս գա: Հենց էդ պահին արջը էգեր ա ու էս մարդ էլ չկռցե կրագա: Վերջը էս մարդը մի կերբ բնից դուրս ա գիկա, բայց կողերը լրիվ ջարդուգ, արունոտ, մի խոսքով՝ հազիվ շունչ առնելով:
-Բա հետո՞,- էլ չհամբերեցինք:
-Գիկա գեղ, կանցնի մի քանի ամիս, էս մարդը արդեն լավծուգ, էլի կերտա սար, կերտա նույն բնի մոտ, էս անգամ արջը բնի մեջն ա կեղնի, կսպանա, նոր խիղճը կհանգստնա: Հանգիստ խղջով գիկա տուն:
-Էդ մարդու վերջ լավ ա էղել, բա էն ջահել տղեն, որ մեռավ:
-Էդ ի՞նչ պատմություն է, Ծաղիկ տատ: Հլա պատմի,- բոլորս հայացքներս ուղղեցինք Ծաղիկ տատի կողմն, ու նա սկսեց:
-Էս դեմի սարին մի մատուռ կար, որ փոքր ենք, Վարդևրին կերտենք էդ տեղ երգենք, պարենք, կուրխնենք: Ճամփեն երգար էր, ու երբ կնստենք հանգստանալու, իմ պապը կսկսեր պատմություններ էնել: Իմ հիշողության մեջ մեգն ա լավ մնածեր:
Մի ջահել տղա կեղնի մեր գյուղից, անունը՝ Հերբերդ: Էս էլ միշտ սարերում որս էնելու կերտեր: Մի տարի էլի սովորականի պես կերտա որս էնելու ու էլ չի կա: Գյուղացիկ կհավաքվին իրար գլուխ ու կերտան ման գալու: Մի քանի օր ոնց ման գիկան՝ չկա ու չկա: Դու մի սա էս տղեն մտել ա մի քարնձավ ու էդ դուռը քարերով փագե, երևի ուզեծե գիշերն մնա, թե ինչ՝ էդ չգիտնամ: Կմդնի ու կմնա էտեղ, էլ չկռնա դուրս գա:
-Տատ, բա ի՞նչ գիտեք, որ ինքը չի կարողացել դուրս գալ:
-Այ բալամ, լսի միչև վերջ: Տարիներ կանցնին ու մի օր հովիվները կմդնին էդ քարանձավ: Կտենան՝ մենակ ոսկորներն են ու մի քիչ էն յան՝ հրացանը: Այ հրացանից էլ իմացաձ, որ Հերբերդն ա:
Լռություն տիրեց: Բոլորիս դեմքից սահում էր ափսոսանքը: Հանկարծ տատս, նայելով 6-ամյա Ավետին, հարցրեց.
-Հըն, Ավետ ջան, հո չվախեցա՞ր:
Էս երեխան էլ առանց բան ասելու փաթաթվեց տատին, ու բոլորս կրկին ժպտացինք:
Մեզ շրջապատող անսահման դաշտերից մթան հետ ուժեղանում էր շների հաչոցը: Ինձ թվում էր, թե այդ հաչոցի մեջ լսում էի օգնություն կանչող մեկի ձայնը:
-Էրեխեք, էն ո՞վ ա գոռում, կարո՞ղ ա շներն են հարձակվել էդտեղ բոստան ջրողի վրա:
Բոլորս մի պահ լարեցինք լսողությունը:
-Հա էլի, վազեք ջահելներ, սոված շուն ին, կուդին խեղջ մարդու:
Մի քանի վայրկյան հետո գոմի հին պատի տակ էլ մարդ չկար:
Ինչ ասես, որ չէր եղել, ինչի մասին ասես՝ կարող էի գրել, բայց բառերը չէին գալիս։ Լիքը-լիքը դեպքեր են կուտակվել, բայց ես դեռ չեմ անդրադարձել դրանց։ Ու եթե չամբողջացնեմ, իրար գլխի չբերեմ, երևի այդպես կիսատ էլ մնան հեռախոսիս նոթատետրում, իսկ հետո գնան արխիվ, երեսուն օրից էլ ինքնուրույն ջնջվեն հեռախոսի ու իմ հիշողությունից։
Ուզում էի պատմել, թե ոնց եմ մեղր հավաքելու գնացել Սարուխանում։ Ուզում էի գրել, նկարագրել, թե ինչ ենք արել, ու ինչեր են ինձ պատմել մեղվապահների տետրերի մասին։ Թե ոնց են կոդավորում բառերը, օրինակ՝ «Մ»-ն մայր մեղուն է, «Ն»-ն՝ նոր մայրը փեթակում։ Եթե մայրը չի բեղմնավորում ձվերը, իրան «խատցնում են»։ Բայց «ատլիչնիկ» փեթակներ էլ կան, որ լիքը մեղր են տալիս։ Հետո ուզում էի գրել, որ ինձ համար հատուկ մեղր քամեցին այնպես, որ մեղրամոմը հետը լինի։
-Բեր, թո ուտա, դրել ես վիստավկա՞- էս խոսքերից հետո գդալով մեղր էի ուտում ու ինձ արքայավայել էի զգում։ Իսկ հետո էլի երեխու պես, որովհետև «ազզ ջան», «բալես», «խերս» բառերից հետո ոչ մեկն էլ իրան մեծ չի զգա։ Էս ամեն ինչը ուզում էի պատմել, բայց հարմար բառեր չէին գալիս։
Ուզում էի մեկին պատմել, կիսվել էն ուրախ բանով, որ լուսաբացին արթուն էի ու սիրուն-սիրուն բաներ էի տեսել ու զգացել։ Բայց էդ ժամին արթուն մարդ չկար։ Եվ ուղղակի գրեցի։ Գրեցի, որ արմունկներով հենվել էի պատուհանի գոգին, ինչքան ուժ ունեի, գլուխս դուրս էի հանել, որ ներքևից ավելի շատ գա թարմ կարկանդակների հոտը։ Եթե էլի ինչ-որ հոտ կար տարածքում, լրիվ զրոյացել էր սրա բույրի դիմաց։ Մի քիչ հոտը քաշեցի քիթս, տրամադրությունս բացվեց, որոշեցի, որ պիտի «թույն» նկար անեմ էս առիթով։ «Թույն» նկար չստացվեց։ Հետո ուղղակի նայում էի դիմացի շենքին ու մտածում էի, որ մամային ասեմ՝ առավոտը վեցին լույս է արդեն։ Հա էլի, լավ էլ լույս էր, ամեն ինչ երևում էր։
Հետո դեպք եղավ, ահավոր ուրախ ու տարօրինակ դեպք։ Դե, բոլորն էլ ծանոթ են էն երևույթին, թե ոնց են տղաները փորձում ծանոթանալ աղջիկների հետ։ Շատ ռոմանտիկ նամակներ են գրում, թե ոնց էդ աղջիկը գերեց իրենց հենց առաջին հայացքից՝ պրոֆիլի նկարին գցած, թե ոնց իրենք մոռացան բոլորին ու «մաքուր» նպատակներով զինված՝ կենտրոնացան մենակ մեկի վրա։ Բայց ինձ տղա չէր գրել։ Ինձ Անուշն էր գրել, էն էլ՝ Դավթյան։ Շահումով էր։ Ասում էր, որ ծանոթանանք. հետաքրքրել եմ իրեն երևի։ Դե, նույն անունն ունենք, նույն կայքին ենք թղթակցում, բայց ինքը՝ Իջևանից, ես՝ Գավառից։ Ուզում էի մեկին էն ձևով պատմել, որ զգա, թե ինչ ուրախ եմ, որ վերջապես ես էլ մի տեղ կօգտագործեմ «Անուշի հետ եմ» արտահայտությունը։ Ով հետս էր եղել, բոլորն ասել էին, մենակ ես էի մնացել։ Չնայած փաստացի Անուշը ես եմ, իմ անբաժան մասը, բայց հո մամայի հարցին, թե ուր ես, չե՞մ ասի՝ բազմոցին պառկած եմ հետս։ Իսկ հիմա գտել եմ ուրիշ Անուշ։ Ինքը կա ինձնից անկախ ու հեռու, ուրիշ մարմնում ու դասերից ազատ ժամանակ նաև ուրիշ քաղաքում։ Բայց հենց մի տեղ իրար հետ լինենք, երկուսս էլ «Անուշի հետ» կլինենք։
Իսկ մինչ լավ հոդված գրելու համար խրախուսական մրցանակ սահմանվեց, որ ակտիվանանք, նոր նյութեր ուղարակենք 17-ին, ես անհույս փորձում էի այնպիսի ցնցող բան գրել, որ հավանեն։ Էդ հերիք չի, մի բան էլ 17-ի էջի վերևում փակցնեն, որ միշտ առաջինը էդ երևա։ Փորձում էի բոլորին հուզող թեմա բարձրացնել, որ ասեն՝ հա՜, էս ինչ լավ ա գրել, հալալ ա էս աղջկան, լրիվ սրտիցս էր։ Բայց էս պատմության մեջ «անհույս» բառն էր գլխավորը, որովհետև մտքիս բան չեկավ կամ էլ չկենտրոնացա նորմալ։ Ավելի շատ ոչ թե հոդվածիս մասին էի մտածում, այլ չակերտների գործածության, որովհետև ամեն գրածիս մեջ պարտադիր մեկից ավելի բառեր կան, որ չակերտավոր եմ գրում. կամ ուղիղ իմաստով չեն, կամ էլ բարբառային կամ ժարգոնային են։ Հիմա եթե հաշվեք, տասներեք հատ արդեն կգտնեք մենակ էս հոդվածում։
Էս ամեն ինչը երևի էնքան էլ հետաքրքիր չի։ Ավելի հավեսով կկարդաք, օրինակ, կանգառում լսածս խոսակցությունը։
-Բա վերջում ո՞ւր էիր գնացել։
-Քյավառում էի։
-Ըտեղ լավ ծախվո՞ւմ էին նկարներդ։
-Գնալուց առաջ լրիվ արաղի շշեր էի նկարել։
Էդքանից հետո երթուղայինս եկավ, բայց դե քյավառցու արյունը միշտ կքաշի, էլի, շատ եմ էդպիսի խոսակցություններ լսում։ Կամ էլ սերիալների մեջ եմ հանդիպում, որ խուլ ու մոլորված մի բան եթե նկատի ունեն, անպայման Քյավառ են ասում։ Իրականում էդքան էլ մոլորված չի մեր քաղաքը։ Հա, ՔԱՂԱՔ ենք մենք, ոչ թե գյուղ, ոնց մեր ներքևի հարևանն է կարծում։ Վերջիվերջո տասը մարզկենտրոններից մեկն ենք, աշխարհագրության դասատուն էլ կասի, կարող եք հարցնել։
Հա, «Բառախաղ»-ը մոռացա։ Ամսի տասին «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը առաջնություն էր կազմակերպել, հաղթող զույգի մեկ տարվա ուսումնական վարձն էլ իր վրա էր վերցրել։ Որ ասում էին՝ որտեղ է լինելու, ասում էի՝ Սիրահարների այգում։ «Սիրահարների այգի» ու «զույգ» բառերի համադրությունն էլ մամայի մոտ առաջ էր բերում «ընկեր» ահազանգը։
-Հետդ տղա՞ պիտի լինի։
-Չէ, մա՛մ, կուրսիս Մերին ա լինելու։
Ցանկացած հեռախոս, լինի կոդով, թե առանց կոդի, թողնում է, որ 911 զանգահարես։ Այսինքն՝ հեռախոսի ծրագրում գրված է, որ 911-ից կարևոր ու վտանգավոր բան չկա։ Ըհը, մամայի մոտ էլ իմ ընկերոջ խնդիրն է, էլի։ Էտ վտանգը ինձ չի սպառնում, հանգիստ անցանք հաջորդ թեմային։ (Մա՛մ, որ կարդաս, չջղայնանաս, խնդրում եմ։ Ասում, խոսում, կատակում ենք։)
Չակերտները դարձան տասնյոթ, իսկ մենք առաջ ենք գնում։
Երկար գրողները որ ասում են, է, թե եթե էսքան ժամանակ տրամադրեցիք ու գրածս կարդացիք, շատ շնորհակալ եմ, քչերն են աչքի անցկացնում երկար նյութերը։ Կամ էլ ասում են՝ եթե էսքան կարդացիք ու հավանեցիք, մերսի ձեզ շատ, ձեր կարծիքը շատ կարևոր է ինձ համար։ Բայց ոչ ոք երաշխիք չի տա, որ ուղղակի չեք թռել մի քանի տողի վրայով կամ մենակ նկարս տեսնելով չեք հավանել հոդվածը։ Հիմա տենդենց կա գրելու, ով ասես՝ ինչ ասես, որ չի գրում։ Չի բացառվում, որ իմ մտքերն էլ ապուշություն կթվան։
-Tastes differ, different people like different things,- անգլերենի հերթական դասին ասաց դասախոսս, իսկ ես հիշեցի ու երևի էլ չմոռանամ։
Էսօր տասնյոթով կեզրափակենք։ Լիլիթն ասում էր, որ մի տեսակ սիրուն բան կա էս թվի մեջ։ Կայքը՝ 17, նույնքան էլ չակերտներ։ 17 հատ մեջբերում ու բացատրություն ու փոխաբերություն։
Դե, մինչ նոր հանդիպում 17-ի հետ։
Երկար դադարից հետո ի վերջո մտքերիս մթին անկյունում քնած մուսայիս արթնացնելուց հետո ուզում եմ պատմել նոր դպրոցիս, նոր ընկերներիս, ի հայտ եկած դժվարությունների ու արդեն ավագ դպրոցի կարգուկանոնին հարմարվող աշակերտներիս մասին: Փորձեմ ներկայացնել.
Սեպտեմբերի 1
-Ես չեմ գնա էդ դպրոց, չեմ հարմարվի նոր շրջապատին… Մա՛մ, մոտս կմնաս:
Ինչ լավ է, որ վաղը շաբաթ է:
Սեպտեմբերի 2
-Ուռա՜, դասեր չկան: Բայց, կարծես թե, և՛ դասընկերներս էին լավ մարդիկ, և՛ նոր ուսուցիչներս:
Սեպտեմբերի 3
-Վաղը դասի ենք: Բայց ախր, ես իմ դպրոցն ու իմ դասարանն եմ ուզում…
Սեպտեմբերի 4, 5
-Ի՜նչ հետաքրքիր է սովորել նոր դասարանում: Նոր ուսուցիչներ, տարբեր ուսուցման մեթոդներ, շաբաթական ընդամենը 1 ժամ քի՜միա…
Սեպտեմբերի 6, 7, 8
-Այնքան շատ դաս ունեմ, բայց մեկը մյուսից հետաքրքիր է: Ես պետք է շարունակեմ լավ սովորել:
Սեպտեմբերի 9, 10
-Ինչի՞ մասին նոր հոդված պատրաստեմ: Ինչ լավ է՝ վաղը դպրոց պետք է գնամ:
Հաճախ մեզ համար ամենաթանկ, ամենահարազատ մարդկանց մենք մոռանում ենք ասել ամենակարևոր խոսքերը: Մոռանում ենք կամ էլ ուղղակի մտածում ենք, որ դրա կարիքը չկա, շուտ է, կամ էլ դեռ շատ ժամանակ կա, կհասցնենք: Բայց ցավոք, այդ ամենամոտ մարդիկ հեռանում են մեր կյանքից այնքան արագ ու հանկարծակի, որ նույնիսկ չենք էլ հասկանում, թե ինչ կատարվեց, ինչպես տեղի ունեցավ դա, և մեզ համար անտեղի ու ոչ կարևոր թվացող բառերը այնպես էլ չենք հասցնում ասել:
Մարդիկ շատ հանկարծակի են անհետանում մեր կյանքից, և մենք դա չենք էլ նկատում և միայն հետո ենք հասկանում, որ կորցրել ենք շատ հարազատ մեկին, որ ուշադրություն չենք դարձրել նրան, երբ նա մեզ հետ է եղել, և միայն նրա բացակայության ժամանակ ենք զգում, որ կորցրել ենք մի մարդու, ով մեզ համար պատրաստ էր ամեն ինչի, իսկ մենք նրան ուղղակի չենք նկատել:
Մենք միայն կորցնելուց հետո ենք գնահատում, կորցնելուց հետո ենք զգում, թե ինչքան հարազատ ու թանկ մարդ է եղել նա, և հասկանում ենք, ար արդեն ուշ է ինչ-որ բան փոխելու…
Կան կյանքում խոսքեր, որոնք չասելու դեպքում փոխում են մարդկային ճակատագրեր: Լինում են դեպքեր, երբ պետք է խոսենք, բայց շարունակ լռում ենք և այդ լռությամբ ցավեցնում դիմացինին: Շատ է պատահում, որ գիտակցում ես՝ պետք է ասել, բայց լռում ես, ու հետո արդեն շատ ուշ է, էլ ոչինչ չես կարող փոխել: Դրա համար այս կյանքում պետք է չունենանք չասված խոսքեր, որպեսզի հետագայում ոչ մի բանի համար չզղջանք…
Կյանքը կարճ է: Չկա ժամանակ թողնելու կարևոր խոսքերը չասված:
Հ.Գ. Այս նյութը ծնվեց հայոց լեզվի ու գրականության ուսուցչուհուս՝ ընկեր Ավետիսյան Նելլիի շնորհիվ: Նրա հանձնարարած աշխատանքը առիթ դարձավ, որ ես իմ չասված խոսքերն ասեմ այն մարդուն, ում պետք է…