Արդեն երրորդ օրն էր՝ անձրևը չէր դադարում. աշնան առաջին տեղումներն էին։ Շենքի երկրորդ հարկի պատշգամբում՝ կաթկթող տանիքի տակ, անհանգիստ թռչկոտում էր մոխրագույն, փողոցային մի կատու, որ փորձում էր հասնել ներսում կախված, բայց շեղ անձրևից թրջված լվացքին։ Նույն պահին ներքևում մեկը անձրևանոցը բացելու ապարդյուն ջանքերով շտապ կտրում էր փողոցը՝ ոտքերն անփութորեն ջրափոսերի զուգահեռ աշխարհները նետելով և, ավաղ, արդեն ոտքից գլուխ թաց։ Դարիվայր ճանապարհով հոսող ջուրը մեքենաների անդադար սլացքից չլմփալով՝ հասնում էր մայթերին, որոնց վրա արտացոլված նրբալույսերի մեջ միակ վառ երանգը դեղատան թռթռացող կանաչ լուսախաղն էր։ Աշխատանքային ժամն արդեն ավարտվել էր․ դեղատան դուռը կողպելուց հետո Անահիտը վազելով հասավ շքամուտքին, չորս հարկ բարձրացավ, շունչը տեղը բերեց, բացեց դուռն ու ներս անցավ։

-Մա՞մ,-ձայն տվեց, բայց արձագանք չստացավ և իրեն կարգի բերելուց հետո շուտով հյուրասենյակ մտավ։

Բազմոցի մի կողմում կուչ եկած, գլուխը դեպի աջ՝ սուր անկյամբ դուրս պարզած արմունկին` նիրհել էր մայրը՝ Մարգարիտան։ Կոկիկ հյուսքից դուրս պրծած մի փոքրիկ մազափունջ շոյում էր նրա այտը, հանգիստ միմյանց հպված թափանցիկ կոպերի տակից երևում էին երկնագույն գետակներ հիշեցնող մազանոթները, իսկ մուգ, երկար թարթիչները սև կամրջակների նման հասնում էին դրանց։ Դեմքն այնքան խաղաղ արտահայտություն էր ընդունել, ասես նա զուրկ էր ամեն տեսակ անհանգստությունից, իսկ շունչը մակընթացության ու տեղատվության նման համաչափ հոսքով մերթ փոքր-ինչ վեր էր ձգում թույլ մարմինը, մերթ նորից բաց թողնում։

Անահիտը նայում էր մորը։ Քնած մարդը երեխայի է նման․ երբ փակում է աչքերը, թուլացնում մարմինը ու դառնում անպաշտպան, դիմագծերը ևս մանկանում են, և նայողը կարող է կամ ոչնչացնել նրան, կամ պաշտպանել փորձել, անգամ երբ դրա կարիքը չկա։ Անահիտը զգուշորեն ծածկոցը նրա վրա գցեց, բայց, ինչպես ամեն անգամ, զգայուն կինն իսկույն բաց արեց աչքերը ու ծուլորեն ուղղվեց։ Նայելով աղջկան՝ նա ժպտաց իր ամենագեղեցիկ, մելանուշ ժպիտով։ Անահիտը նույնպես ժպտաց ու զննեց երազային անհոգությունից ակնթարթորեն արթնացած, հասունացած նրա դեմքը․ թավ, կամար հոնքերի տակից նրան էին նայում հոգնաբեկ ու փոքր-ինչ ուռչած աչքեր, որոնց վերին կոպերը խմորի նման ծալվել ու ցած էին թափվում։ Մաշկը գնալով կենդանացավ, կարմրեց, բայց ժպտալու պահից բերանի ու աչքերի շուրջ առաջացած օղակաձև խորշերը չանհետացան, անգամ երբ նա դադարեց ժպտալ, իսկ մազերն ուղղելիս ցավագին կծկումով մի ձեռքն իջեցրեց և մյուսով շարունակեց կարգի բերել իրեն՝ աչքը պատուհանից չկտրելով։ Այժմ Մարգարիտային նայելիս հնարավոր չէր կռահել, որ նա հանգիստ քնից նոր էր արթնացել և ընդամենը երեսունհինգ տարեկան էր։

-Անձրև՞ է գալիս,- քիչ անց անհանգիստ հարցրեց նա։

-Ըհը,-սկուտեղը ձեոքին խոհանոցից գալով՝ պատասխանեց Անահիտն ու մորը փոխանցեց գոլորշի արտաշնչող սուրճի բաժակը։

Պատասխանն էլ ավելի վշտացրեց կնոջը, աչքերը կարմրեցին, մարմնով դող անցավ, դալկացավ արձանի նման։ Հիշեց ամռանն իրեն ու աշխարհը լքած ամուսնուն, նորից նայեց պատուհանից դուրս՝ հորդացող անձրևին, ձեռքը ճակատին մոտեցրեց ու ակամա բարձրաձայնեց մտքին եկածը․

-Հորդ մոտ պետք է գնանք։ Կոշիկին նստած փոշին տանել չէր կարողանում, ցեխերի մեջ ինչպե՞ս կդիմանա․․․

Բայց աչքերը մեր ― արևներ չտեսան,

Եվ մեր սրտերը ― լուսավոր հեռուներ։

Ու մշուշոտ մեր աչքերը հավիտյան

Որոնեցին պատահական աչքերում

Հարդագողի ուղիները ոսկեման,

Նրա անծիր, անծայրածիր այն հեռուն։

Ե. Չարենց

Բարձր լեռան գագաթին թառած արծիվը սուր ճիչ արձակեց, բացեց լայն թևերը ու ճախրեց: Իր ետևից ժայռից պոկվեց ու վայր ընկավ հսկայական մի ձնագունդ։ Լեռներով շրջապատված ճանապարհին, որը գալարվում էր օձի պես, թեժ ձնաբքի մեղմանալուց հետո երևացին երեք մարդ` մի կին և երկու փոքրիկ տղա: Գրեթե չէր երևում նրանցից ոչ մեկի դեմքը, փակված էր՝ հաստ շարֆերով ու բրդյա գլխարկներով։ Տղաների ձեռքերին գունավոր ձեռնոցներ կային, իսկ կնոջ ձեռքերը մերկ էին ու սառած։ Մի ձեռքում կտորից կարված կապույտ գույնի տոպրակ կար` մեջը մինչև ծայրը լցված կարտոֆիլ,  մյուս ձեռքով բռնել էր փոքր տղայի  ձեռքից, իսկ ուսին գցված էր սև, մեծ, մաշված պայուսակ: Գնալով ավելի մեղմանում էր բուքը: Մեծ տղան, որ մոտ յոթ տարեկան էր, քայլում  էր առջևից, երբ նկատում էր, որ շատ է հեռացել մորից և եղբորից, կանգնում ու սպասում էր մինչև  հասնեն իրեն: Փոքրը հինգ տարեկան էր, քայլում էր դժվարությամբ՝ գլուխը կախ: Քայլելով նեղլիկ ճանապարհով, նրանց դիմաց բացվեց  լայն արահետը․ հեռվում երևաց Սևանա լիճը: Փոքր տղան թողեց մոր ձեռքը ու  վազեց դեպի ժայռի գագաթը,  որտեղից  լիճը երևում էր ավելի պարզ: Երկու եղբայր նայում էին մեծ անտառին ու անգույն թվացող լճին,  բայց հանկարծ  քամի բարձրացավ ու քշեց փոքրի գլխարկը: Մեծ տղան վազեց գլխարկի ուղղությամբ: Մորը թվաց, թե որդին վայր ընկավ, ոտքերը թուլացան, ձեռքից վայր գցեց տոպրակը, կարտոֆիլները գլորվեցին ճանապարհով մեկ: Մայրը վազեց  ու տեսավ, որ որդին բարձրանում է ժայռը, սառած ձեռքը մեկնեց ու քաշեց հետ՝ իրեն,  հետո պինդ գրկեց, խորը շունչ քաշեց և ուժեղ ապտակեց անմիտ քայլի համար, բայց տղան ձայն չհանեց: Փոխարենը փոքրիկը լացեց ու փաթաթվեց մորը՝ եղբայրը գլխարկը դրեց փոքրի գլխին: Մայրը մյուսին էլ գրկեց: Հետո հետ վերադառնալով սկսեցին հավաքել ճանապարհով մեկ  գլորված կարտոֆիլները: Անցնելով արահետը, երևաց մռայլ գյուղը, գյուղի գորշ տները ու նույնքան գորշ` երդիկներից դուրս եկող ծուխը: Գյուղ մտնելուն պես շները վրա եկան և շրջապատեցին նրանց: Փոքր տղան վախեցավ ու փաթաթվեց մորը, մեծը, ընդհակառակը, մոտ գնաց ու շոյեց մեծ սև շան դունչը:  Ճամփորդները դանդաղ  գյուղ մտան, նրանց ետևից էլ` շները, մառախուղը, ու մայրամուտը պատեց գյուղը:

Այս  հիշողություններն արթնացան մոր սրտում այն ժամանակ, երբ հավաքում էր տան իրերը ու հանկարծ ձեռքն ընկավ  տղաների միակ լուսանկարը, այդ հասակում:  Լուսանկարը արվել էր մի ֆրանսիացի զբոսաշրջիկի կողմից, նկարում տղաներն էին շների հետ: Նկարել էր ու մի օրինակ թողել գյուղապետարանում: Հետո նկարը հասել էր մորը: Հավաքում էր իրերը դանդաղ, դժվարությամբ քայլելով ու մի ձեռքը դողում՝ դժվար էր աշխատեցնում: Քառասունհինգ տարեկան չկար, բայց մազերը ճերմակած էին, դեմքը՝ կնճռոտած: Նկարներն էլ հավաքելուց հետո մի կերպ քաշեց աթոռն ու նստեց, դեմքն առավ ափերի մեջ: Լսվում էր միայն ժամացույցի տկտկոցը:

-Աշխեն, վեր կաց: Կմրսես, այ բալա,- սեղանի մոտ քնած կնոջը արթնացրեց մի պառավ:

- Տիգրանս դեռ  չի եկե՞լ..,- մի կերպ հարցրեց  նա:

-Չեմ տեսել, ու՞ր է գնացել:

- Գնացել է ավտո ճարի, շատ բան չենք տանելու հետներս` երեխու հագուստն ու նկարները: Ինձ էլ ոչինչ պետք չի այս տանից:

- Քո տունն է, այ բալա,- ասաց պառավը՝ նստելով:

- Երբ նոր էի հարս եկել, իմը չէր, քոնն էր ու տղունդ: Տղուդ  մահից հետո դուրս էիր հանում: Իմն է, բա իմը չէ՞:  Գնում ենք  քաղաք, նանի ջան, տուն կառնեմ, Տիգրանիս ուսման կտամ՝  հերը երազում էր անասնաբույժ դառնար, ինքը օդաչու է ուզում:  Բանակ չեն տանի, կմնա ինձ  խնամակալ, ես էլ կաշխատեմ: Երեխուս կամուսնացնեմ, թե կուզես, նանի ջան, դու էլ արի,  թոռանդ մոտ եղի: Երեխես մենակ ա մնացել էս գեշ աշխարհում, դու էլ էստեղ  մենակ կմնաս: Ամոթ է, մարդը մարդուն մենակ չի թողնի:

-Չեմ հարմարվի, հարս ջան,- ասաց պառավը հոգոց հանելով:

- Կհարմարվես, ես որ ձեզ հարմարվել եմ, դու էլ քաղաքին կհարմարվես,- ասաց, նայեց սկեսուրին ժպտալով:

Երկուսն էլ լռեցին, չնայած շատ բան կար ասելու, բայց  տարիները մարդուն ավելի հասուն են դարձնում` սովորեցնում են լռել, իսկ ցավը` սիրել,  և որ ամենակարևորն է, ներել: Չնայած  խարխուլ է աշխարհը,  մեկ էլ տեսար`  փոխվում է լրիվ հակառակը:

Առավոտյան Տիգրանը իջեցնում էր իրերը ավտոմեքենայի մոտ, իսկ վարորդը դասավորում էր: Աշխենը հայելու դիմաց հավաքում էր վարսերը: Հետո ներս մտավ Տիգրանը.

-Ամեն ինչ պատրաստ է, մամ, տատիկն էլ է եկել, գնա՞նք:

-Գնա, հիմա կգամ,- ասաց մայրը:

Դուրս եկավ, որ նստի ավտոն, մի պահ կանգ առավ, հետո փոխեց ճանապարհը, Տիգրանը վազեց մոր ետևից: Մայրը մտավ գերեզմանատուն, քարերի մոտով անցավ, իսկ  հետո փռվեց որդու գերեզմանաքարին, հեծկլտալով լաց էր լինում . «Իմ տղես, առաջնեկս, սիրտս, մոտիցդ ես էլ ո՞նց գնամ»:

Տիգրանը  լուռ մոտեցավ մորը՝ գրկեց, հիշեց այդ չարաբաստիկ օրը, թե ոնց ամբողջ գյուղով թնդաց եղբոր մահվան բոթը: Մայրը այգում բերք էր հավաքում, երբ հարևանները ներս մտան: Խոսեցին հետը, ձեռքը դրեց սրտին ու ուշագնաց եղավ: Պատերազմը տարավ իր եղբորը,  գուցե նաև մորը: Զինկոմիսարիատից  երեք շաբաթ հետո գրկած մայրը տուն բերեց որդու  հագուստը, լվաց ու արդուկեց առանձին, խնամքով կախեց պահարանի առջևի մասում, ասես թե հետ պետք է գար…

Աշուն էր, ուշ աշուն: Քամին լճից սուլելով բարձրանում էր ու գնում դեպի լեռները:  Գյուղից քաղաք տանող հնամենի ճանապարհով  քայլում էր մի ծեր կին` ձեռքին երկու  կտորից կարված տոպրակ,  մեջը` լիքը խնձոր: Կաղում էր կինը, տոպրակները կարծես քարշ էր տալիս: Հանկարծ կանգնեց, որ հանգստանա: Տոպրակը շուռ եկավ, և գլորվեցին խնձորները ճանապարհով մեկ: Մի տղա երեխա շան հետ  մոտ վազեց, բայց կնոջը տեսնելով կաշկանդվեց: Կինը չհավաքեց խնձորները, այլ տոպրակից հանեց մի քանի հատ և մեկնեց նրան.

-Վերցրու, իմ բալա:

Երեխան երկու ձեռքերով վերցրեց դրանք ու նայեց հեռացող կնոջ հետևից: Լեռների կիրճում ճանապարհն ամայի էր, միայն մի ժայռի կատարին հպարտ նստել էր սեգ արծիվ: Հանկարծ թռչունը սուր ճիչ արձակեց ու թռավ: Ճեղքեց կապույտ երկինքը ու կարծես մխրճվեց մեռնող արևի վերջին շողերի մեջ:

Նվիրվում է ընկերոջս հիշատակին։

Երբ  ծնվեցի, դու  վեց տարեկան էիր,

Ու անկախ գրքերից ու երգերից քո անցյալի մասին,

Ես չգիտեմ` «չանկախությունն» ինչ է,

Մեզանից մեծը դու ես:

Հորեղբորս նկարը պատից կախված,

Կարծում էի, թե ասում է. «Ձեզ երկիր ենք նվիրել»,

Բայց  մեզ սկիզբ էին նվիրել,

Անցնելու ճանապարհ  ու գործ,

Որ չարեցինք:

Երկիր, դու՛, որ հիմա ոտ-ոտ լքում ես մեզ,

Կամ մենք ենք քեզ լքում,

Հիվանդ մոր ես նման, ցավոտ ա քեզ նայելը,

Եվ անսովոր, որ անկողին ես ընկել:

Մինչդեռ դու ընկնում ես ամեն անգամվա պես,

Հինգ մատիդ պես ճանաչելով մեզ,

Արդեն քանի հազար տարի:

Մենք էլի բանաստեղծություններ ենք գրում քո մասին, երգեր ու կենացներ,

Կարծում, թե կբուժենք,

Իսկ դու աշխատանք ես ամենօրյա,

Անցնելու ճանապարհ ու գործ:

Տարեդարձդ` 30-րդը,

Նշում ենք` գումարելով 5000 տարի,

Քեզ վերագրում ենք «սահմանված հարատեւություն»,

Մեզ` «Աստծո ժողովուրդ»,

Որ վաղվա օրդ մեզ հետ չկապենք:

Երկիր, (չգիտեմ քեզ հետ դո՞ւ-ով խոսել),

Սովորեցրու` քեզ ինչպես սիրենք,

Որ կենացները էժան չլինեն,

Բանաստեղծություններն այսպես անպատեհ,

Մինչ դու ոտ-ոտ լքում ես մեզ,

Իսկ մենք տոնում…

Փողոցն անցնելիս լուսացույցի անտանելի ծվծվոցի ներքո անփույթ մի քայլ և բոսորագույն սանդալի փոկը կտրվեց, ու մնացյալ ճանապարհը ստիպված էր մեկ ոտքը բոբիկ անցնել։ Նա կգերադասեր, որ ձմեռ լիներ, աղմկոտ ձյան ճրթճրթոցով տարված՝ իր առջև կտեսներ միայն տաք հագուստներով փաթաթված, պսպղուն աչքերով ինչ-որ ուրվականների և ստիպված չէր լինի հանդուրժել այդ շոգից մերկացած, անժպիտ, զգացմունք չարտահայտող դեմքերը։ Դեռ ոչ մի պահ չէր կարողացել ընտելանալ, հարմարվել այն տարածությանն ու ժամանակին, որում ծնվել էր, ինչպես ինքն էր ասում՝ հայտնվել պատահաբար։ Այժմ էլ մի պահ մտածեց, որ ոտաբոբիկ քայլելը, թերևս, ավելի հարմար է, բայց հանկարծ իրեն այդ տարօրինակ մտքի վրա բռնացնելով, ժպտաց։ Երբ հասավ մայթին, ձեռքը թեթև սահքով գլխին մոտեցրեց, հրաշեկ մազերն ազատեց կապանքներից ու, ծնկելով գետնին, մազակապն անցկացրեց ոտքի վրա այնպես, որ այն ոտքին կպած պահի իր անպիտան սանդալը, հետո վեր բարձրանալով՝ շարունակեց քայլել։ Թվում էր, թե բոլորի ուշադրությունն իրեն է սևեռված, բոլորն ականատես են իր ձախորդությանը, բոլորը պատրաստ են կարեկցել։ Ախ, ինչպե՜ս էր ատում այդ սին կարեկցանքը։ Թեև ոչ ոք չէր էլ նկատել, որ նրա ոտքի վրա ինչ-որ բան սովորականից տարբեր է, ոչ ոքի նա չէր էլ հետաքրքրում։

Փողոցից ծխի անտանելի, բայցև ախորժելի հոտ էր գալիս։ Մոտակա արագ սննդի կետից երկու աղջիկ դուրս եկան՝ ձեռքներում տաք-տաք բրդուճներ, կտրեցին նրա ճանապարհը, ու նրանցից մեկը, որն ավելի բարձրահասակ էր, անփութորեն կծեց բրդուճը։ Մատներին թափված մայոնեզը նրան զվարճություն պատճառեց, ու լիքը բերանով սկսեց քրքջալ և ինչ-որ բան պատմել մյուս աղջկան։ Տգեղ էր այդ ամենը։

Նա հանկարծ հիշեց, որ այդ բառով երբեմն իրեն էին նկարագրում։ Նա տգեղ էր։ Բայց տգե՞ղ էր արդյոք։ Ոչ, ամենևին, նա մնացել էր այնպիսին, ինչպիսին ի բնե էր, նա սիրում էր իրեն այդպիսին և օտար էր համարում ցանկացած շպար, ցանկացած ժամանակակից ու կարճակյաց նորաձևություն։ Բերա՞նն էր մեծ, գուցե ժպտալուց էր։ Նա չէր կարող չժպտալ, ժպտալու այնքա՜ն շատ պատճառներ ուներ։ Իսկ իր ժպիտի պատճառով իրեն սիրահարված երազկոտի տեղ էին դնում։ Ատամնե՞րն էին ծուռումուռ, ոչի՜նչ, նա այդպես էլ կարողանում էր ծամել, այդպես էլ իր ժպիտը հոլիվուդյան կթվար, եթե այն սրտաբուխ էր ու ազնիվ։ Շա՞տ էր բարձրահասակ, նիհա՞ր էր, կամ գե՞ր, հոգնած տե՞սք ուներ, լավ չէ՞ր հագնվում… Հիմարությո՛ւն։

«Երբ ես ծնվել եմ,- հիշում էր ամեն անգամ,-մայրս ինձ նայել ու հիացմունքով ասել է՝ լուսին է։ Լուսինը նրա համար կանացի գեղեցկությամբ օժտված ամենագեղեցիկ երկնային մարմինն էր։ Լուսինե. այդպես էլ կոչեց ինձ։ Գեղեցկության մասին դատելիս ու՞մ ավելի պետք է հավատամ, եթե ոչ մորս»։

Ավտոբուսի մեջ հրմշտոց էր։ Շոգի պատճառով բոլորն ավելի տաքարյուն էին դարձել. տղամարդիկ սկսեցին հայհոյել միմյանց, վարորդը բարկացավ, արգելակեց ու դուրս հրավիրեց նրանց։ Պատուհանից այն կողմ՝ սահող անշունչ շենքերն անուններ ունեին, նրանցից քչերն էին հայեր, անգլերեն բառերով ցուցանակները լղոզվում էին ապակուն, ապա կորչում էին, կորչում ընթացքի մեջ։ Ամեն ինչ իր կաղապարն ուներ այդ քաղաքում, մարդիկ պետք է տարբերվել փորձելու մոլուցքով միանման դառնային, կենդանիներին պետք էր զբոսնելու տանել՝ ճանապարհը ինքդ որոշելով, բառերն ու խոսքերը ասես հստակ սահմանված լինեին յուրաքանչյուր դեպքի համար, նույնիսկ բնության ամենահամառ ներկայացուցիչները՝ ծառերն էին այստեղ կաղապարված՝ ասֆալտի մեջ բացված մի կտոր հողով բավարարվելով։ Տգեղ էր այդ ամենը։

Լուսինեի համար ամեն մերժելի բան այդ օրն ընդգծված կերպով էր ներկայանում։ Պատճառն իր երազն էր։ Երազում նորմալ կյանք էր տեսել և չէր կարողանում առօրյա մղձավանջից արթնանալ ու դարձյալ այնտեղ հայտնվել։ Տեսել էր, թե ինչպես է բարակավիզ ու կապուտաչյա մանուշակներով պատված բլրակի հետևից արևը թևերը պարզած վեր ելնում՝ գրկելու կապույտը, հավերժությունը։ Նույն պահին գյուղական մի խրճիթում քնից արթնանալով ձեռքերը տարածել էր քնաթաթախ աղջնակը, որն շտապում էր բերքահավաքի գնալ ու բաց չթողնել ժամադրության այդ ծածուկ առիթը՝ գրկելու իր սիրեցյալին, հավերժությունը…

Երազից մանրամասներ չէր հիշում, բայց այն իր հետևից մանկություն հիշեցնող դաղձի բույր էր թողել, որ չէր առնում ոչ մի ասֆալտից։ Իսկ ու՞ր էր իր սիրելին, իր հավերժությունը։

-Անունս Լուսինե է,- ժպիտով ասել էր նրան առաջին հանդիպման ժամանակ, երբ թվացել էր, որ գտել է իրեն ամենահամապատասխան մարդուն այդ սխալ ժամանակներում։

-Քեզ Լյուսի կասեմ,-որոշել էր տղան անմիջապես։

-Օքեյ,-պատասխանել էր նա և միայն  հետո՝ փողոցն անցնելիս, լուսացույցի անտանելի ծվծվոցի ներքո վճռել, որ այլևս երբեք չեն հանդիպի։ Ապա անփույթ մի քայլ, և բոսորագույն սանդալի փոկը կտրվեց…