-Յա՜, ո՞նց թե Քյավառի փուռ դնելու սովորույթը Մարտունուց ա գալիս,- զարմացած բացականչեցի ես` ֆիլմի առաջարկների քննարկման ժամանակ,- Բա մեր Քյավառի մեծ փռի փառատո՞նը:

-Այ հենց տենց,- համոզված պատասխանեց Սեյրանը,- Էն ֆիլմի առաջարկը, որ արեցինք, էդ ֆիլմի ազգագրագետ կինը կապացուցի` կտենաս:

-Ընկեր Արա,- համառեցի,- ես էլ եմ ուզում էս ֆիլմի նկարահանմանը մասնակցել:

Սեյրանի համառ պնդումներն իմ մտորումների պատճառը դարձան: Ամբողջ օրվա ընթացքում միտքս զբաղված էր Գավառի ու Մարտունու կարտոֆիլներով, Գավառին հատուկ ճաշատեսակներում և հնուց եկած սովորույթներում փռի մասին գրված հատվածներ որոնելով կամ մտաբերել փորձելով:

Ավաղ, ո՛չ համացանցը, ո՛չ էլ հիշողությունս չօգնեցին: Երբ խոսք էր գնում Գավառի ու Մարտունու փռերի մասին, ինքնաբերաբար հայացքներս միմյանց էինք ուղղում ես և Մարտունու իմ ընկերները, որն ուղեկցվում էր հեգնական կատակ-ժպիտներով:

Վերջապես հասավ սպասված ժամը, և մեզանից մի խումբ գնաց Մարտունի` ֆիլմ նկարելու: Խմբի մեջ էի նաև ես: Ճանապարհ դուրս գալու ամբողջ ընթացքում լուռ էի, ճանապարհն էլ երկար էր, ուրեմն` դեռ երկար պետք է տանջվեի փռի ծագման մասին մտածելով:

Չգիտես ինչու` ամեն վայրկյանը կարծես ձգձգվում էր, և չէի ստանում ինձ հուզող հարցի կոնկրետ բացատրությունը:

Պատասխանը կապված էր գավառցիների ծագման հետ: Քանի որ գավառցիները գաղթել էին Բայազետից, ուրեմն` քաղաքացիներ էին, իսկ փուռը չէր կարող լինել քաղաքացու ուտեստ: Բայց ինչո՞ւ ոչ: Ես, իհարկե չհամաձայնեցի, սակայն հաճույքով և ուշադրությամբ լսում և վերլուծում էի ցանկացած բառ:

Հետո, չնայած մեղմ անձրևին, փուռ դրեցինք: Այդ ընթացքում գեղջկական երգեր երգեց ազգագրագետ տիկին Տաթևը: Պատմեց, որ չի կարելի լույս վառել փուռ դնելիս, որ փուռը դնում են երեկոյան, ամբողջ ընթացքում հիշում են հետաքրքիր դեպքեր, սկսում են կատակել: Կատակներից հետաքրքիր էր հատկապես զրուցակիցների դեմքերին թաքուն մուր քսելն ու շիկացած քարը կարտոֆիլի փոխարեն զրուցակցին առաջարկելը: Ճիշտն ասած, այդ մասին չգիտեի, քանի որ Գավառում նման ծեսեր չկան: Կրկին կասկածներ առաջացան. «Չլինի՞ իրոք մերը չէ»:

Փռի կարտոֆիլն իսկապես շատ համեղ էր:

Ոգևորված, բայց միաժամանակ դեռ տագնապալից մեքենա նստեցի: Ամբողջ ճանապարհին մինչ ընկերներս զրուցում և կատակում էին, ես գավառցու հպարտությամբ համոզում էի, որ փուռը Գավառինն է, և չունի որևէ այլ ծագում:

Երկրորդ օրն էր, ինչ արդեն ճամբարում էինք: Ահա և նստած էինք ամենասպասված  դասաժամին՝ կինոյին: Քննարկում էինք նախորդ օրվա առաջարկված թեմաները, որոնցով ֆիլմեր էին նկարահանվելու: Ճամբարի մասնակիցներով առաջարկել էինք 30  ամենատարբեր գաղափարներ: Մի քանի գաղափարներ դուրս մնացին ցուցակից՝ եղանակի պատճառով: Մոռացա նշել, որ Սևանի «զեփյուռիկը» ամբողջ օրը ոռնում էր պատուհանների տակ, էլ չխոսեմ` անձրևների և հնարավոր ձյան մասին: Այնուհետև մեզ բացատրեցին, որ որոշակի գաղափարներ ավելի ճիշտ կլինի ներկայացնել գրելով, ֆոտոշարքով, քան  ֆիլմ նկարելով: Դե այդ փաստն էլ հաշվի առնելով, ևս մի քանի ապագա  ֆիլմեր հանեցինք  շարքից: պարզապես այնքան հեռու վայրերում էին, որ որոշեցինք ճամբարից հետո նկարել: Արդյունքում մնացին 16 ֆիլմերի գաղափարներ, որոնցից վերևի հորիզոնականներում էին «Սոֆիայի պապիկը» և «Ձիարշավարան» թեմաներով ֆիլմերի գաղափարները: Պարզվեց, որ բոլորը շատ-շատ են սիրում Սոֆիայի պապիկին, չնայած որ նրան չեն էլ ճանաչում: Սոֆիայի պապիկը 93 տարեկան է, նախկինում Գագարին ավանի դպրոցի տնօրենն է եղել, Հայրենական պատերազմի մասնակից ու ինչպես Սոֆիան էր հավաստիացնում, պարզապես շատ հետաքրքիր զրուցակից: Իսկ Մարտունու ձիարշավարան գնալ ցանկանում էին անխտիր բոլորը: Այս երկու գաղափարներից բացի բարձր ձայներ էր հավաքել արտագնա աշխատանքի վերաբերյալ թեման: Դե գաղտնիք չէ, որ հատկապես Գեղարքունիքի մարզում տղամարդիկ արտագնա աշխատանքի են մեկնում, և տան տղամարդու և կնոջ հոգսերը ծանրանում են կանանց ուսերին: Մենք պետք է Լճափ գյուղում նկարենք այդ ֆիլմը, մեր թղթակից Դիանան ասաց, որ կարելի է մայրիկին նկարել, որը հենց այս օրերին գնել է վառարանի փայտը և պետք է կոտրի, վառարանը տեղադրի: Սակայն Դիանայի մայրիկը իր համաձայնությունը դեռևս չի տվել:

Շատերին հետաքրքրեց  նաև հովիվերի մասին ֆիլմ նկարելու Ներքին Գետաշեն գյուղի Անուշի գաղափարը: Իրենց գյուղի հոտերը մի քանի հովիվ պահում են սարերում: Այս տարի արջերը հարձակվել էին հոտի վրա ու գյուղացիներից մի քանիսի կովերը սատկացրել: Հովիվները ստիպված են փոխհատուցել վնասը, և մենք ուզում էինք թե իրենց նկարել, թե գյուղացիներին: Ցավոք սրտի, մի քանի զանգից հետո պարզեցինք, որ հենց այդ օրը հովիվներն իջել են սարերից:

Մյուս գաղափարները էլ չմանրամասնեմ: Հետո սկսեց ամենահետաքրքիրը: Պետք է ամեն մեկը ֆիլմի գաղափարի տակ գրեր իր անունը, եթե ցանկանում էր մասնակցել հենց կոնկրետ այդ ֆիլմի նկարահանմանը: Մի պայման էլ կար, որ ամեն մեկը կարող էր մասնակցել առավելագույնը երկու ֆիլմի նկարահանումների: Բայց դե այնպես էր ստացվում, որ համարյա բոլորս էլ  ցանկանում էինք մասնակցել բոլորի ֆիլմերին:

Մի փոքր բանավիճելուց հետո  որոշեցինք ամենաբարդ գործը՝ մասնակիցների բաժանումը նկարահանող խմբերի, թողնել հաջորդ օրվան:

Մի քանի շաբաթ առաջ երկրաչափության դասի էինք, և ամբողջ դասարանը սպասում էր հրաշքի, որ դաս չանի: Քանի մոտենում էինք դասարանին, հրաշքի սպասումը մարում էր: Մտանք դասարան և պատրաստվում էինք դասին, երբ մտավ ուսմասվարը և ասաց, որ դպրոց են եկել «Մանանա» կենտրոնից, ու որ դաս չենք անելու, այլ գնում ենք հանդիպման մասնակցելու: Նրանք մեզ պատմեցին «Մանանայի» մասին, իսկ հետո մի կին մեզ անընդհատ հարցեր էր տալիս: Ես փորձում էի անմիջապես պատասխանել. կարծեմ՝ ստացվում էր: Նրանք մեզ ասացին, որ եթե հանձնարարությունները ժամանակին կատարենք, ապա կմասնակցենք դասընթացի և կդառնանք 17.am-ի թղթակից: 

Ես շատ ոգևորված էի ու շատ էի ուզում մասնակցել, բայց, ցավոք, չհասցրի կատարել հանձնարարությունը:

Երկու օր առաջ տանը նստած գիրք էի կարդում, երբ հեռախոսս զանգեց. Իշխան հորեղբայրն էր:

-Բարև՛, Նվե՛ր: Էսօր «Մանանա» կենտրոնից էին եկել: «Ծովասարում» մեդիա ճամբար է լինելու: Ժամը երկուսին կգաս:

Ես ուրախությունից «բրեյք դանս» էի պարում…

Հաջորդ օրն անհամբերությունից երկու ժամ շուտ էի եկել: Երեխաները քիչ-քիչ հավաքվում էին: Վերջապես եկան նաև Երևանի ուղղությունից եկող ավտոբուսները, ու մենք գնացինք ճաշելու: Ճաշի գնալու ճանապարհին տիկին Ռուզանին պատմեցի, որ ասմունքի մրցույթի էի մասնակցել, իսկ նա ասաց, որ արտասանեմ նրանց համար: Դե, չէի կարող հրաժարվել, բայց… Ես դարձա Նապոլեոն Բոնապարտը. միանգամից մի քանի գործողություն էի անում՝ մտքումս արտասանում, հաց էի ուտում, մասնակիցների հետ ծանոթանում և youtube-ով վերհիշում բանաստեղծությունս: Իրականում անիմաստ էր, քանի որ այնքան հուզված էի (դե, հասկանում եք՝ մեծ պատասխանատվություն էր ինձ համար), որ մոռացա ընթացքում:

Ճաշից հետո մասնակիցներն իրենց ներկայացրին, հետո ներկայացրեցին ճամբարի գրաֆիկը:

Դե, հասկանում եք, սկսում ենք ճամբարը:

-Կարո՞ղ ես ինձ սովորեցնել այդպես թռչել,-հարցրեց Ջոնաթան Ճայը՝ մի նոր անհայտի նվաճման մտքից դողահար։ 

-Իհարկե, եթե ուզում ես սովորել։

 -Ուզում եմ։ Ե՞րբ կարող ենք սկսել։ 

-Հենց հիմա էլ կարող ենք սկսել, եթե համաձայն ես։

Ռիչարդ Բախ «Ջոնաթան Լիվինգսթոն անունով ճայը»

Ամեն անգամ մեդիա ճամբարից հետո թվում է՝ ավելի հանգիստ կվերաբերվեմ, զգացմունքներս վաղուց պարպված կլինեն նախորդ ճամբարներում, բառիս բուն իմաստով, չեմ թռվռա ուրախությունից, երբ երեխեքից մեկը հավես նյութ կգրի, հետաքրքիր ֆիլմի գաղափար կառաջարկի կամ լուսանկար կանի:

է՜, մի քիչ սենտիմենտալ ստացվեց: Ախր, ես ընդամենը պիտի ասեմ, որ. «Հոկտեմբերի 29-ից-նոյեմբերի 4-ը Հայաստանի պատանի թղթակիցների ցանցի մի խումբ պատանիներ հավաքվել են Սևանում՝ հերթական մեդիա ճամբարի շրջանակներում, որպեսզի…»:

… Նստած եմ Սևանի ափին՝ այդ «չարաճճի աղջկա» կողքին: Իսկական չարաճճի աղջնակ. դե, պատկերացրե՛ք, երկու րոպե առաջ այնպես սառը, բայց սիրալիր էր, իսկ հիմա այնպես է մռութները կախել, որ թվում է, թե մի կտոր ամպիկ հենց հիմա դեմքից կվերցնեմ ու կշպրտեմ դիմացի սարին: Սպիտակ ճայը թռչում է դիմացովս, հեռվում՝ մի լքված տնակ: Ու թվում է՝ ես այս ամբողջի վրա յուրահատուկ զորություն ունեմ, որ կարող եմ իրերն ու պատկերներն այնպես փոխել, ինչպես ցանկանամ: Առօրեականության աշխարհում այս ամենն այնքան ուժեղ ու վեր է մեզնից բոլորից, բայց ստեղծագործական աշխարհում ամեն ինչ ենթարկվում է ստեղծագործող մարդու աշխարհին: Ու հիմա, երբ նստած եմ ափին ու մտքումս արագ-արագ վերադասավորում եմ պատկերները, անկախ իմ կամքից մտքովս անընդհատ անցնում է Ռիչարդ Բախի «Ջոնաթան Լիվինգսթոն անունով ճայը»: Սա մի ճայի մասին է, որը թռիչքի գաղափարի կատարյալ մարմնացումն է, ինչը ցույց է տալիս, որ «սահման գոյություն չունի» , որ «ճայը որքան բարձր է թռչում, այնքան հեռուն է տեսնում», որ « թռիչքի ճշմարտությունը ևս մի քայլ է, որ մեզ մոտեցնում է մեր իսկական էության արտահայտմանը», որ իսկական գեղեցկությունը թռիչքի մեջ է: Այս ճամբարի ընթացքում մենք ոչ մի բան չենք «սովորեցնելու» ու պարտադրելու ճամբարի մասնակիցներին, որովհետև «աշխարհի ամենադժվար բանը թռչունին ստիպելն է հավատալ, որ ինքն ազատ է. չէ՞ որ յուրաքանչյուր ճայ ինքը կարող է համոզվել, եթե միայն մի փոքր մարզվի»: Լրագրության, լուսանկարչության և կինոյի պարապմունքները ընդամենը միջոց են, թռիչքի հասարակ մարզում դեպի կատարելություն, որովհետև «երկինքը տեղ չէ և ոչ էլ ժամանակ. երկինքը կատարելության հասնելն է»:

Այնպես որ, եթե ձեզ հետաքրքրում են «ճայական» մեր «մարզումները» և թե ինչպես է առօրեականությունը ենթարկվում ստեղծագորոծողի կամքին, ոչ թե հակառակը, ապա հետևեք Սևանի մեդիա ճամբարի մեր օրագրին:

Սիրով՝ Լիվինգսթոնյան ճայերի երամ:

Այսօր մեդիա ճամբարում, նախաճաշից հետո, հավաքվեցինք կոնֆերանսում` դիտելու մի քանի ֆիլմ մարդկանց և երեխաների իրավունքների պաշտպանության մասին: Ներկայացված ֆիլմերը նաև օգտագործվել են ՄԱԿ-ի մարդասիրական դասընթացների ժամանակ`տարբեր երկրներում:

Ֆիլմերը վերաբերում էին երեխաների իրավունքներին `խաղալու, ազատ լինելու, զարգանալու, բնության հետ շփվելու, ինքնաարտահայտվելու, որակյալ կրթություն ստանալու, որակյալ բուժօգնություն ստանալու, պատերազմական իրավիճակներում անվտանգության, հոգեկան և ֆիզիկական բռնություններից զերծ մնալու, տուն ունենալու և այլ իրավունքների մասին: Մենք դիտում էինք ֆիլմերը, որոնցում փոքր երեխաների միջոցով ներկայացնում են ավելի գլոբալ խնդիրներ: Ամեն ֆիլմից հետո մենք կարծիքներ էինք արտահայտում, թե որ իրավունքի մասին է ֆիլմը: Մարդկանց իրավունքները պատկերավոր դարձնելու նպատակով նկարահանվել էին ֆիլմեր, որոնք ավելի հեշտ են դարձնում  իրավունքնրի ընկալումը`իմ և ընկերներիս համար: Հատկապես հավանեցի ֆիլմերի վերջում գրված ուղերձները: Օրինակ`«Թույլ մի տուր քեզ լռեցնել», որը վերաբերվում էր մարդու ազատ արտահայտվելու իրավունքին, «Քո իրավունքները կմնան թղթի վրա, եթե չպայքարես դրանց համար», «Մեր երազանքները իրականանում են ոմանց ազատության գնով» և այլն: Այս ֆիլմերը սոցիալական գովազդներ են, որոնք տարբեր տարիների ժամանակ նկարահանել է «Մանանա» կենտրոնը, բայց արդիական է այսօր ևս:

Ֆիլմերից հետո անցանք իմ ամենասիրելի գործին`օպերատորությանը: Ներկայացվեցին նկարահանելու հմտությունները, իսկ երեխաները ստանում էին իրենց հարցերի պատասխանները` ֆիլմերում օպերատորական այս կամ այն աշխատանքը դիտելով կամ քննարկելով: Այս աշխատանքը մեզ համար շատ կարևոր էր, քանի որ մենք դրանից հետո պետք է մտածեինք մեր սոցիալական գովազդների թեմաները, որոնք պետք է նկարահանենք վաղը:

Սկսեցինք փոքր խմբերով քննարկել գաղափարները: Նախ ընտրեցինք մեր սերնդին անհանգստացնող խնդիրները: Թեմաները, գաղափարները շատ-շատ են` սկսած վիրտուալ և իրական կյանքի հակադրությունից, մինչև դեռահասների խնդիրներ:

Վաղը կընտրենք ամենաշատ դուր եկած սցենարները և կսկսենք նկարահանել: