2017 թվականի սեպտեմբերի 16-19 Աղվերանի «Կրիստալ» հյուրանոցային համալիրում տեղի ունեցավ C.A.M.P. (Cultural Awareness Migrants Program) ծրագիրը՝ հաստատված Եվրոպայի խորհրդի Եվրոպական երիտասարդական հիմնադրամի կողմից: Ծրագրի հիմնական նպատակը ինտեգրված հասարակության կառուցումն էր՝ տեղացի և սիրիահայ երիտասարդների մշակութային գիտակցության մակարդակը բարձրացնելու և նրանց միջև միջմշակութային երկխոսություն ստեղծելու միջոցով: Ծրագրին դիմել էին 300 մասնակիցներ, որոնցից միայն քառասունս հնարավորություն ստացանք մասնակցելու ճամբարին: 4-օրյա այս ծրագիրը մեզ հնարավորություն տվեց ծանոթանալու մշակութային բազմազանությանը, Եվրոպական երիտասարդական հիմնադրամի կազմակերպած ծրագրերին, մարդու իրավունքների մասին գիտելիքներ ձեռք բերելու, հասկանալու գենդերային հավասարության ճշմարիտ էությունը, մասնակցելու տարբեր թեմաներով բանավեճերի: Այս ամենից զատ՝ մասնակցեցինք ինտելեկտուալ խաղերի, ժամանցային ծրագրերի, երեկույթների: Մի խոսքով՝ ակտիվ հանգիստ ակտիվ միջավայրում:

Իսկ հիմա՝ պաշտոնական ինֆորմացիան հաղորդելուց հետո, ուզում եմ սովորությանս համաձայն կիսվել հաճելի տպավորություններով: Կթվա ինքնավստահություն, բայց դիմելիս համոզված էի, որ ընտրվելու ու մասնակցելու եմ քեմփին: Ամենը պայմանավորված է նրանով, որ ես հավատում եմ նրան, ինչ անում եմ ու չեմ սիրում պարտված դուրս գալ ինչ-որ բանից: Լավ, պատմեմ այն մասին, թե ինչքան շատ ուրախացա, երբ եկավ սեպտեմբերի 16-ն ու գնացինք «Հայ մարզային երիտասարդություն» ՀԿ-ի գրասենյակ, որպեսզի այնտեղից շարժվենք դեպի Աղվերան: Ուրախությունս ոչ այդքան այդ օրն էր, մեր այնտեղ հավաքվելը, կամ թե այլ բան, այլ 17-ի ընտանիքի անդամներից մեկին՝ Վահեին առաջին անգամ տեսնելը (երկար էինք սպասել): Դե, հետո արդեն «Sevan Startup Summit»-ի ընտանիքի ամենատպավորիչ ու առանձնահատուկ անդամներից մեկին՝ Մայային տեսա, հանդիպեցի և՛ տարօրինակ, և՛ կասկածելի, և՛ հաճելի դեմքերի ու իսկապես առաջին վայրկյանից սկսեցի մշակութային բազմազանությանը անմիջականորեն առնչվել ու մտածել այդ մասին:
Երևի երկար-բարակ չխոսեմ քեմփի ընթացքում օրակարգային իրադարձությունների մասին, որովհետև ապացուցված բան է, որ մարդկանց միշտ դուր է գալիս որևէ բանի անլուրջ ու արկածային մասը: Հա՛, իրականում մեր հրաշք սեմինարավարների և իրազեկ մասնակիցների շնորհիվ ես վերջապես հասկացա, թե ինչ է գենդերային հավասարությունը, ինչպես կարելի է ոչ ֆորմալ կրթական միջավայրում ավելի մեծ գիտելիքներ քաղել ու մարդու իրավունքներից վերցնել իմն ու պաշտպանել դրանք: Բայց, դե այսպիսի ծրագրերի ժամանակ մարդկային շփումը, նոր տեսակներ հայտնաբերելը մեկ այլ հաճույք է: Սկզբից ևեթ ինձ երջանկացրել էր այն գաղափարը, որ ժամանակս անցկացնելու եմ ոչ միայն տեղացի, այլ սիրիահայ երիտասարդների հետ, ու երբ ինձ քեմփի մասին էին հարցնում, անպայման շեշտում էի դա ու ժպտում: Ես զգում էի մարդկանց, ովքեր իրենց մեջ կեղծիքի նշույլ անգամ չունեին:
Մի քիչ էլ տիպիկ հայերիս մասին խոսեմ: Դե, իրականում այդքան խորանալու կարիք չեմ տեսնում, ուղղակի ուզում եմ ասել, որ 40-ի հետ էլ ուժեղ կապվեցի, որովհետև նրանք իրարից տարբեր էին: Նրանք ունեին տարբեր մասնագիտություններ, կարծիքներ, տարբեր ու մեկը մյուսից գեղեցիկ, աչքին հաճելի արտաքին, տարբեր էին նրանց ճաշակները, մոտեցումները, տաղանդները և այլն: «Եվ այլն»-ը իր մեջ ներառում է արտաքինի հետ կապված մի քանի բաներ ու բնավորության էլի տարբեր, շատ անգամ՝ ծայրահեղ գծեր: Հետաքրքիր է, որ խառը տեսակները մի տանիքի տակ հաշտ ու համերաշխ ապրեցին, անձնական մշակույթներով փոխանակվեցին, գտան իրար մեջ լավագույն ընկերներ, սիրեցին իրար, հետո 19-ից սկսած էլ՝ կարոտեցին: Ես երրորդ դեմքով եմ խոսում, բայց ասածներիս մեջ ինձ էլ պատկերացրեք:
Իրականում այս ամենն այսքան լավը չէր լինի, եթե չլիներ կազմակերպչական հրաշք խումբը: Ծրագրի ղեկավար Սաթեն ու կազմակերպիչներից յուրաքանչյուրը մեզ համար ստեղծեցին ապահով, գեղեցիկ, գիտելիքով լեցուն, հարգալից միջավայր, որի համար շնորհակալություն բառը օրվա մեջ մեկ քայլ անելու պես չնչին բան կթվա: Նրանք անընդհատ հետևում էին մեզ, հոգ տանում մեր մասին, աշխատում, ջանք ու եռանդ չէին խնայում, որպեսզի մենք գոհ ու երջանիկ լինենք մեր օրերից: Իսկապես, հաջողվեց: Ու, իսկապես,, շատ սիրեցինք նրանց:
Մենք սովորականի պես ապրում էինք մեր չորս օրերը՝ խաղալով մաֆիա, փարթիներ կազմակերպելով, խարույկի շուրջը հաճելի մի քանի ժամ անցկացնելով, որոնելով տարածքում թաքնված քաղցրահամ գանձերը, կիսելով մեր կյանքի փորձը, ծիծաղելի դեպքերը, պարելով տարբեր ազգային պարեր ու, նորից նշեմ, սիրելով ու հարգելով միմյանց «ես»-երը:

Տարբեր էինք մենք, ու դա էր հենց մշակութային երկխոսության գլխավոր նախապայմանը:

Վերջին շրջանում փորձում էի փնտրել այնպիսի հին ավանդույթներ, որոնք դեռ պահպանվել են գյուղում։

Առաջին բանը, որ աչքի է ընկնում, նորածին երեխաների քառասունք պահելու ավանդույթն է, որը մյուս ավանդույթների պես ևս ոչնչացման եզրին է։ Երբ նորածին երեխաներին հիվանդանոցից տուն են տանում, չի կարելի դռան շեմից ներս տանել նրան, մինչև երեխայի հայրը տուն չմտնի և չդիմավորի երեխային։ Այսինքն՝ ոչ թե հայրը գա տուն՝ երեխային ընդառաջ, այլ երեխան՝ հորը։ Մյուս կողմից՝ մինչև երեխայի քառասունքը լրանալը նրան ոչ մեկը չպետք է տեսնի՝ բացի տան անդամներից։ Երեխայի մայրը ևս տանից քառասուն օր չի կարող դուրս գալ։

Ամենից հետաքրքիրը երեխային քառասունքից դուրս բերելն է։ Այդ գործընթացը կատարելու համար անհրաժեշտ է, որ եկեղեցուց մի կնքված տղա կամ տղամարդ բերի այն ամանը, որի միջի ջրով քահանան լվանում է ձեռքերը։ Ապա երեխայի տատը պետք է քառասուն անգամ այդ թասով ջուր լցնի երեխայի գլխին և վերջում օրհնանքներ ասելով՝ դուրս բերի քառասունքից։ Երեխային բարուրելուց հետո այդ լողանալու ջրից են վերցնում ու օրհնանք ասելով՝ խաչ տանում երեխայի վրայով՝ միաժամանակ ջուրը ցողելով երեխայի վրա։ Յուրաքանչյուր լոգանքից հետո մայրը չպետք է կերակրի երեխային, որպեսզի երեխայի բերանի խոռոչից հետագայում հոտ չգա։ Սա գյուղական ավանդույթներից երևի թե ամենապահպանվածն է։

Ուսումնասիրությանս ընթացքում մեր գյուղում աչքովս ընկավ մի զառամյալ ձի, որը սայլ էր քարշ տալիս, իսկ սայլի վրա նստած էին մի փոքրիկ տղա ու նրա պապիկը։ Այդպիսի բան ես տեսել էի հայկական արտադրության հին ֆիլմերում, միայն սայլի հետևից թափվող խոտն էր պակասում ֆիլմում տեսածս պատկերը ամբողջացնելու համար։ Գյուղի ավանդույթներն ու սովորությունները պահողը ծերերն են, և ես հենց նրանց քայլերին էի հետևում։ Օրերս մի ծեր տատիկ եկավ մեր տուն՝ ձեռնափայտը ձեռքին։ Անկեղծ ասած՝ ես նրան չէի ճանաչում, բայց նրա կնճռոտված դեմքն այնպես էր լուսարձակում, երբ նա զրուցում էր մեր տան ամենափոքր մարդուկի հետ։ Ու ինձ համար ամենահետաքրքիրը այդ զրույցում այն էր, որ տատիկը իր ծոցից հանեց մի խաչբառ` հետաքրքիր փաթեթավորմամբ, որի մեջ նա քաղցրավենիք էր դրել։ Երբ նա տվեց այդ փաթեթը երեխային՝ ես պատկերացնել անգամ չէի կարող, որ այդ թերթի մեջ կարող էր կոնֆետ ու թխվածքաբլիթ լինել։ Եվ վերջապես, ուսումնասիրությունս ապացուցեց, որ սովորույթներն ու ավանդույթները ոչ միայն օգնում են ճիշտ դաստիարակություն ստանալ, այլ ամենից հաճախ ունակ են հաճելիորեն զարմացնել։

Վաղուց չէի գրում: Առավոտյան վեր կենալով՝ գնում եմ դպրոց, լիքը տնայիններով բեռնավորված գալիս տուն, մինչև ժամը 18-19-ը դրանք կատարում, հետո՝ պարապում ու մի տեսակ ժամանակ չեմ գտնում սիրածս գործով զբաղվելու համար: Չգիտեմ, միգուցե գրելու ոչինչ չի լինում: Երբ ցանկություն եմ ունենում որևէ բանի մասին գրելու, պոռթկում եմ: Իսկ ես այսքան ժամանակ է՝ պոռթկում չեմ ունեցել: Շրջապատումս ոչինչ չի փոխվել: Նույն դպրոցը, որտեղ արդեն մեկ տարի սովորում եմ: Միայն նոր դեմքեր են եկել դպրոց, որը սկզբից հույս էր ներշնչում, իսկ հետո մի զգացում է լինում, որ այդ նորերն արդեն հին են դարձել: Նույն ճանապարհով ամեն օր քայլում, հասնում եմ դպրոց, նույնով հետ գալիս: Գրեթե նույն ձևաչափի տնային աշխատանքներ եմ անում: Էլի նույն մարդկանց հետ եմ անընդհատ շփվում: Գրեթե ոչ մի տարբերություն չեմ նկատում: Երևի հոգնել էի:

Ոչինչ չեմ գտել գրելու համար: Ոչինչ մտքիս չի եկել, չեմ նկատել արտառոց մի բան, չեմ զգացել մի ուրիշ զգացում, էապես չեմ փոխվել: Տխուր է եղել վիճակս, ինչ արած:
Հիմա չգիտեմ, թե ինչն է փոխվել շրջապատումս: Երբեմն, չէ, միշտ էլ որևէ բան անելիս մեկի ոգեշնչմանն եմ ապավինել, մի նոր բանով եմ ուրախացել ու ուրախությունից ինչ ասես արել եմ: Ուրախությունից մաթեմատիկայի վարժությունները մեծ սիրով եմ կատարել, հանրագիտարանները փորփրել, կարդացել գրքեր, որոնք պատահաբար են ընկել ձեռքիս տակ, անգամ հնդկական սերիալներ եմ դիտել: Ա՛յ, թե ուրախությունը ինչ կարող է անել մեզ հետ: Բայց ինչպես հասկանում եմ, որոշ ժամանակ է, չեմ գտել ուրախության այսպիսի հատիկներ:
Ինչևէ, եթե գրում եմ, ուրեմն արդեն ամեն բան նորմալ է: Պետք է որոնել այն պատճառը, թե ինչու եմ նորից սկսել գրել: Հետաքրքիր է, թե ինչից կլիներ սա:
Ինչ ասեմ, եթե կարդում եք հոդվածներս, ուրեմն սպասեք նորերին: Հետ եմ եկել:

-Բարև, Էլիզ, ո՞նց ես, ի՞նչ կա։
-Բարև, լավ, դո՞ւ, բան էլ չկա, ահավոր միապաղաղ ա ու անկապ։ («Գիտե՞ս, հայրս էլի տանը չի գիշերել: Հա, մայրս քնել էր, ես արթուն էի, սպասում էի նրան։ Այս գիշեր ցուրտ էր, քամի, անձրև էր գալիս, ես մտածում էի՝ միայն ինձ վրա է այդ անձրևը տեղում։ Քամին մտել էր մարմինս, փոթորկում էր հոգիս։ Ես առաջին անգամ արևածագ տեսա։ Ասա՛, որ քեզ հետ էլ էր այդպես պատահել»):
-Պարզ ա, ես էլ եմ լավ, դե, հետո կխոսենք։
-Աղջի, բարև, ես չգրեմ՝ չես հիշի, չէ՞, ի՞նչ կա, ո՞ւր ես։
-Բարև, դմբո, հիմար բաներ մի ասա, ո՞նց կարող եմ քեզ մոռանալ, բան էլ չկա, դասի եմ նստած, էս ի՜նչ շոգ ա։ («Անահիտ, ինչպե՞ս ես, ես դպրոցում եմ, ռազմագիտության ուսուցիչը զոհված հերոսներից էր խոսում, հենց նոր էի քեզ հիշել, միտումնավոր չէի գրում։ Դասարանում տոթ էր, երբ ուսուցչից թույլտվություն էի վերցնում, ուսուցիչը հումոր արեց.
-Կզգուշանաս՝ չգողանան, գիտես, չէ՞, որ պատասխանատուն ես եմ։

Ես չծիծաղեցի: Առաջին անգամն էր, որ անգամ չժպտացի, երբ հետ եկա, նա էլի հումոր արեց։ Հումորասեր ուսուցիչ ունենք»):
-Բարև, ո՞նց ես (օր առաջին):
-Բարև, կարդացել ես նամակս, չես պատասխանում (օր երկրորդ):
-Այսօր քեզ տեսել եմ, երջանիկ ես երևում (օր երրորդ):
-Լավ, էլ չեմ անհանգստացնի, ներիր։
«Դու էլի չես լսելու այս խոսքերը, ես լսում եմ քո մասին շատերից, անգամ՝ չուզելով։ Ես կկիսվեմ քեզ հետ էսպես՝ մտքումս կպատմեմ հենց էնպես, ինչպես աչքերիդ մեջ նայելով էի ասում, չէինք խոսում սոցցանցերով, երևի հենց այս խոսքիս վրա գտար քեզ տողերիս մեջ։
Խոսում էի մեկի հետ, պատմում էր ընտանեկան խնդիրների մասին։ Ասում էր, որ մորից անջատ է, հորից զրկված է, էլի քեզ հիշեցի։ Ների՛ր, քեզ ստիպված եմ հիշում։ Ինչքան դու չես ուզում քեզ հիշեմ, այդքան էլ ես չեմ ուզում հիշել։ Դու ուղղակի լավ ընկերուհի էիր, հիշում եմ դեռ քեզ, ամեն խոսքդ։ Իսկ դու հիշո՞ւմ ես «զեբր», «ամեոբա» մականունները, հաստատ կհիշես, մեր տետրը քեզ մոտ է։ Ինչևէ, լավ մնա»:

Այո՛, ես նորից սիրահարվել եմ կյանքին։ Դե, համամիտ եմ՝ անարդար, տխուր, անիմաստ, անկանխատեսելի կյանքին նորից սիրահարվելը տարօրինակ է, բայց ես օր օրի ավելի ու ավելի եմ խորտակվում «կյանքի» ջերմության մեջ։

«Իրավունքի հիմունքներ» դասն էր։ Համաձայնեք, որ 7-8-րդ ժամերին նստելը բավականին բարդ ու ձանձրալի է, չնայած նրան, որ համ ուսուցիչը, համ առարկան նոր են։ Ինչևէ, սկսեցինք խոսել լիդերների մասին, և մեր դասախոսն ասաց, որ լիդերների օրինակներ բերենք, և ինքը նշեց իր օրինակը, որը Վարդան Մամիկոնյանն էր Ավարայրի ճակատամարտի ժամանակ։ Մտքովս ոչ ոք չէր անցնում ու մի թեթև թեմայով հետաքրքրված ցանկացա լսել կուրսընկերներիս կարծիքները։

-Կլինի՞ ես լիդերների լիդերի օրինակ բերեմ,- բղավեց կուրսընկերներիցս մեկը և շարունակեց,-  իմ տեսած ամենաարդար լիդերը ՝  մեր ավագ Սեդան է։

Ու ամբողջ կուրսը միանգամից սկսեց բղավել, որ իրենց համար լիդերի պարզ օրինակ է Սեդան։ Իսկ Սեդան՝ նույն ինքը՝ ես, չէր էլ հասկանում, թե ինչպես է լիդերի տեղ զբաղեցրել։
Այդ դասաժամին  պարզվեց, որ ես ունեմ լիդերի փայլուն նախադրյալներ և միշտ կարող եմ ճիշտ ճանապարհով տանել իմ կուրսընկերներին և վստահելի անձ եմ իրենց համար։
Ուզում եմ էլի կիսվել քեզ հետ իմ առօրյայով։ Ինստագրամում «Մանանայի» աղջիկներով մի խումբ ենք բացել, որի անունը «Հանդիպում» է։ Ամեն ամիս մի նոր հանդիպում ենք կազմակերպում, բայց դեռ ոչ մի անգամ լիարժեք չենք հանդիպել։ Սեպտեմբերի մեկի առավոտյան մեր ինստախմբում եռուզեռ էր։ Մեզանից յուրաքանչյուրը մյուսների գնահատականը ակնկալելով մեր հագուկապն ու շպարն էինք միմիանց ուղարկում։ Էլիզա, Ամալյա, Տաթև, Մարիամ, Լիլիթ, Արաքսյա՝ նրանք այն ինտերնետային ընկերներն են, որոնց տեսնելու, ամուր գրկելու ու էլ կյանքում բաց չթողնելու  ցանկությունն օր օրի ավելի է մեծանում։ Մեր խմբում երկու լուսավոր կետ կա. մեկը «Մանանան» է, որի շնորհիվ ես այսօր ունեմ այն, ինչ չունի ոչ ոք: Ունեմ հիանալի՝ համ քննադատող, համ հասկացող ու գնահատող ընկերներ։ Ունեմ «էլիզերեն» այբուբեն, ունեմ ջեմ պատրաստող Լիլիթ, ունեմ ցնցող ժպիտ ունեցող Արաքս, «նեմրայոտ» Տաթև, ինձ հասկացող եղունգների լաք սիրող ու «ջիջիլ»  գցող Մարիամ  ու ամենակարևորը ունեմ Արև՝ ունեմ Ամալյա, հենց ինքն  էլ հանդիսանում է մեր խմբի երկրորդ լուսավոր կետը։

Այո՛, ես նորից սիրահարվել եմ կյանքին,  քանի որ մշուշն ու մռայլը կյանքից ցրելու համար ընդամենը սիրել է պետք, ընդհամենը Արև է պետք…