Եղանակը սառն էր մարդկանց սրտերի պես,

Փողոցները՝ քանդված մարդկանց հոգիների պես,

Ծառերը՝ անտերև, ինչպես մարդիկ՝ առանց հույզերի:

Աշուն էր, քամի էր, անձրև էր…

Ես էի, ուրիշ ոչ ոք:

Ծառերը արև էին ուզում, ծաղիկ ու խոտ,

Իսկ ինձ միայն դու էիր պետք:

Մարդաշատ փողոցում ես մնացել էի միայնակ,

Ինձ միայն մեկն էր պետք, որպեսզի նրանով վառեի լույսերը բոլոր,

Սակայն այդ մեկը լուսավորեց բոլորին՝ բացի ինձնից:

Ես ու աշունը սպասում էինք քեզ,

Ինչպես ամեն անգամ,

Բայց դու քեզ համար գարուն էիր գտել:

Իսկ ես դեռ սպասում էի քեզ, ինչպես միշտ՝ չակնկալելով ոչինչ,

Միայն թե տեսնեի քեզ, ու ինքս իմ աչքերին երանի տայի

Այդ բերկրալի տեսարանի մասնակիցը լինելու համար:

Ես ու աշունը քեզ էինք ուզում,

Բայց դու հարբել էիր գարնան ծաղիկների բույրով,

Ու խոստացել էիր երբեք չգալ:

Բարև, սիրելիս: Վաղուց չենք հանդիպել, երևի շատ ես անհանգստացել: Նորից եմ եկել, որ մի բուռ լույս բերեմ մտքերիդ, ցրեմ հոգուդ խավարը, որովհետև գիտեմ՝ հաճախ ես նետվում հուսահատության գիրկը:

Բայց մի մտածիր, եկել եմ ու միշտ եմ գալու՝ առանց քո խնդրելու, քանզի քեզանից լավ գիտեմ, թե ինչ ես զգում ու ինչպես է վիշտը գտնում քո աքիլլեսյան գարշապարը: Ես գալիս եմ, որ դարման դառնամ վշտերիդ ու արև բերեմ ինձ հետ, որը կհալեցնի հոգուդ սառույցները ու կհարթի սրտիդ ակոսները:

Ինձ համար հեշտ է տանել քո ցավը, թույլ չեմ տա, որ քամիները անցնեն քո միջով: Բայց պետք է սովորես մի օր թևերդ առանց ինձ բացել ու գիտակցել, որ ես կրկին գնալու եմ:

Եկար բաժանումից հետո, երբ տեսնում ենք իրար, նայում եմ աչքերիդ ու հասկանում, որ դեռ անկարող ես: Ամեն անգամ գալիս եմ, կանգնում քո դիմաց ու տեսնում եմ արցունախառն աչքերդ, որոնք ինձ ստիպում են լինել շղթայված, փախչել քեզնից հեռու, որ չտեսնեմ հոգուդ տանջանքները: Չեմ ուզում տեսնել քեզ այդպես հոգեմաշ: Ուզում եմ, որ առանց ինձ էլ հոգիդ ծաղկի:

Սիրտս այնպես է սպասում քո գալուն, իմ միակ մխիթարություն:

Ինձ թվում էր, որ հուսահատության մեջ ընկած մարդկանց վարքը ենթակա չէ վերլուծության, որ դա չի կարելի վերապրել, բայց ահա մարդկային հոգում կարող են նկարագրվել կսկիծները: Այդ աչքերը, որ ինձ պատմում էին մարդկային մխիթարություն գտած տառապանքի մասին, ինձ ևս մի գաղտնիք հայտնեցին, որ քո հոգին կարող է առնել հուժկու Սամսոնի ուժը և լցվել շառաչով: Միայն թե աչքերդ աչքերիս չհանդիպեն:

Երեկ մտածում էի, որ եթե լինեմ ավելին, քան դու, կդադարեմ հիշել քո մասին: Սուտ է, հերքում եմ դա: Երեկ մտածում էի, որ եթե լինեմ ավելին, կդադարեմ փողոցներով քայլելիս ամեն տեղ քո հայացքը փնտրել: Ես մտածում էի, որ սերը կարելի է գնել նվիրվածությամբ, ուշադրությամբ, ինչ-որ պահից՝ գումարով, մտածում էի՝ հեշտ ու արագ է զգացմունքները կառավարելը, մտածում էի, որ երբ լինի ուրիշը, դու ինքդ կդառնաս ուրիշ ինձ համար, մտածում էի, որ ժամանակն ու տարածությունն են ամենազորեղը ու մոռացնել կտան ամեն ինչ քեզ հետ կապված, երեկ ես դեռ չգիտեի, որ հայացքը կարող է այդպես խորը դաջվել մարդու մտքում, ես երեկ չգիտեի, որ դու ամենակարող ես, ու բոլորը քո ստվերն են լոկ: Բայց այդ ամենը ես մտածում էի երեկ, այսօր ես հերքում եմ ու ասում, որ սուտ են բոլորը։

Դու թանկ ես, ու ոչ ոք չկարողացավ քեզ իջեցնել իմ աչքից, ոչինչ չկարողացավ քեզ պակասեցնել իմ երակներում, մտքերիս անկյուններից: Ես հասկացա, որ փոքրիկ ճրագը շատ ուժեղ էր վառած հանգցնելու համար: Այսօր ես հասկացա, որ օտար են բոլոր ուրիշները, իսկ դու ուրիշ հարազատ ես:

Մտածում էիր՝ այսպես եմ ասելու: Չէ, սխալվեցիր, ինձ էդպես էլ չսովորեցիր արագ հասկանալ: Միշտ հիշիր, որ ինչքան էլ թանկ բան է ատամը, ցավելիս հանում են, գցում:

Մայրս պատմում է, որ երբ փոքր եմ եղել, տատս ինձ գրկել ու ցույց է տվել, թե ինչ է կատարվում շուրջս, որ շուտ ճանաչեմ աշխարհը։ Էդ ամենը հասել է այն աստիճանի, որ բացել է գազօջախի վրա դրված կաթսայի կափարիչը ու ցույց տվել, որ էնտեղ ջուր է եռում։ Մայրս էլ մտածել է՝ ջուր է էլի, եռում է էլի։ Դե, մեծերին հատուկ են նման ավանդույթները, դրա նման արտահայտությունները, որոնք կենաց են թվում, որոնք սովորել են ինչ-որ անհայտ տեղից, փոխանցում են իրար ու երբեմն իմաստը չեն հասկանում կամ չկա էլ, որ հասկանան։

Արդեն տարիք է գալիս, որ գրկից իջնում ես, լինում ես փնթի, անփույթ, վնասվում ես, եթե խորն են վերքերդ, հետո էլ ես հիշում, եթե ոչ այդքան, մենակ մեծերն են հիշում։ Էս տարիքից արդեն սկսում ենք հեքիաթ կարդալ, բայց դե իմաստը չենք հասկանում։ Հեքիաթ պատմողին ուղղակի մեր կողքին գիշերվա մեջ նստած մեծահասակ ենք ընկալում ու չենք հասկանում, որ էդ պատմածի մեջ հերոսներ կան, գործ են անում, կռվում են, պարտվում են։ Կեսից քնում ենք ու չենք ափսոսում, որովհետև չգիտենք, որ վերջում ընկնող խնձորներ կան, որոնց գոնե կարելի է սպասել։ Էդ մի քիչ ավելի հետո ենք հասկանում ու էլ կեսից չենք քնում, քնելուց էլ գոնե ափսոսում ենք։ Սա արդեն այն տարիքն է, որ բոլորիս կյանքում հայտնվում են փոքր, երեք ակ ունեցող հեծանիվները, որոնք միշտ անհետաքրքիր տեսք ունեն երևի անգամ էդ տարիքում։ Պապս ինձ գնեց էդ հեծանիվից ու սկսվեց մի ներկայացում, որի գլխավոր հերոսը դարձա ես, գործողության զգալի մասը լացն էր, բայց դե նպատակային էր։ Ուզում էի իմ հեծանիվով տուն գնալ։ Եթե ունեմ սեփական փոխադրամիջոց, տիրապետում եմ դրան, գիտեմ ճանապարհը, եթե չգիտեմ էլ, մեքենայի հետևից կգնամ, ինչի համար նստեմ ուրիշի մեքենան, նայեմ՝ ոնց է էդ ուրիշը վարում ու հասցնում էն տեղը, որտեղ ես էլ կարող էի հասնել։ Նույն ներկայացումը սպասվում էր սպորտային կոշիկներ գնելու ժամանակ։ Էլի գլխավոր հերոսն էի, էլի լաց կար ու էլի նպատակ՝ գնալ ինքնուրույն։ Էլի չէի հասկանում՝ եթե ունեմ ոտքեր, որոնք ամուր են, որոնք ունեն հատուկ վազքի համար կոշիկներ, եթե գիտեմ ճանապարհը, եթե չգիտեմ էլ, մեքենայի հետ հետևից կգնամ, ինչի համար նստեմ ուրիշի մեքենան, նայեմ՝ ոնց է էդ ուրիշը վարում ու հասցնում էն տեղը, որտեղ ես էլ կարող էի հասնել։

Էս լացուկոծը մի կողմ ենք դնում ու գնում դպրոց։

Սև, սպիտակ, սպիտակ. սա շարքի կանոնն էր, բայց քանի որ երրորդ կանոնը պարտադիրներից չէր, ես էլ սիրողներից չէի, ինձ մոտ բացակայում էր: Առաջին սևն ու սպիտակը դպրոցական համազգեստն էր, իսկ վերջին սպիտակը մեծ, աչք ծակող մազակալներն էին, որոնցից մի անգամ եմ ունեցել` դա էլ մորս ցանկությամբ: Նույն մազակալի կտորից կարված նասկիներին միշտ մկրատով էի դիմավորում, դարձնում էի կարգին նասկի ու մեծավարի հագնում, մեծավարի գնում դպրոց ու դրա բացակայությունը նկատող էլ չկար, դրա համար ցածր գնահատող էլ: Կիսամեծավարի հագնված գնացի դպրոց ու ստացանք միջոցառման համար խոսքեր, որում տղաներից մեկը պետք է ասեր՝ ամենադժվարը լավ մարդ լինելն է: Ախր էդ շրջանում սովորելուց ու գերազանցիկ լինելուց դժվար բան չկա, լավ մարդ լինելը դրա դիմաց ինչ է, որ։ Հիմա լավ մարդ լինելը իրենց հանդեպ չարությամբ լցված մարդկանց քանակով են որոշում, էդ քանակը կարևորվածության զգացում է տալիս, բայց ես հո գիտեմ, որ դա էդպես չի։

Լավ մարդ լինելու թեմայից էլ ավելի տարածված էր երբեք մի ասա երբեք-ը: Մենք էդ տարիքում երբեքը կամ առհասարակ չէինք օգտագործում, բայց ոչ կանոնին հետևելու նպատակով, կամ ամեն ինչ կարելի էր ասել երբեքից հետո ու շրջանցել կանոնը: Անհասկանալին դարձել էր բոլոր նման արտահայտությունների հարմար որոշիչ։ Մեզ երբեք կարգին չեն բացատրում, երբեք վտանգի մեջ չեն մտցնում, որ ավելի շուտ հասկանանք կարելիի ու չի կարելիի սահմանը, մենք ամեն ինչ շատ ուշ ենք հասկանում, երբեմն այնքան ուշ, որ ինքնուրույն կամ հանկարծակի է լինում։ Մայրս էլ տատիս չհասկացավ, ես ու դու էլ մեծերին ճիշտ ժամանակին չենք հասկանում, որովհետև մեզ շատ են խնայում, անկարելի շատ։

Փոքրանայի, տատս գրկեր, տաներ եռացող կաթսայի մոտ, թույլ տար ձեռք տամ ու վառվեմ, հետո ստիպեր հեքիաթը կիսատ թողնելու համար ափսոսամ ու հաջորդ օրը չշարունակեր, թույլ տար հեծանիվով գամ ու ընկնեմ ու ճանապարհի մյուս մասը ինքնակամ նստեմ մեքենան, նույն սցենարն օգտագործեր նաև մարզակոշիկի դեպքում, հետո մի անգամ էլ չթողներ էդ մազակալից ու նասկուց ունենամ, որ լիաթոք կարողանայի ասել, թե դրանցից երբեք չեմ ունեցել, հետո ներքին ուժ տար՝ուսուցչուհուն ասելու, որ ես չեմ հասկանում լավ մարդ լինելու դժվարը որտեղ է ու ինչ մոգական բան կա էդ երբեք-ի մեջ ու գուցե այդ ժամանակ ամեն ինչ ինքնուրույն, բայց ոչ ուշացած հասկանանք ու չօգտագործենք ըղձական եղանակը:

Մեծ, շագանակագույն աչքերով շունը պառկել էր տաք ավազին։

Նա սովորականից ավելի ուրախ էր։ Էնպես չէ, որ առավոտվանից ինչ-որ համով բան էր կերել կամ էլ էսօր, բացառության կարգով, բակի տղաները քարով չէին խփել, ուղղակի ինչ-որ տարօրինակ զգացում ուներ, որ շուտով մի լավ բան է լինելու։

Շների շրջանում կանխազգացումները չեն ողջունվում ու առհասարակ ընդունված չէ նման անիմաստ բաներով զբաղվել։ Որոշները, իհարկե, շների դրախտին են հավատում, բայց դա էլ յուրաքանչյուրի անձնական ընտրությունն է։ Մեծ, շագանակագույն աչքերով շունն էլ էր հավատում շների դրախտին, որովհետև իր թափառական կյանքի վերջում նա արժանի էր էնպիսի մի տեղ գնալուն, որտեղ սրտիդ ուզածի չափ ոսկոր կլիներ ու ոչ մի բակի երեխա։

Շագանակագույն աչքերով շանը բախտ չէր վիճակվել սիրուն ծնվել, ու անցորդները իրենց պարտքն էին համարում ամեն անգամ հիշեցնել էդ մասին։ Նա իր երկար կյանքի ընթացքում տեսել էր իր ցեղին հատուկ բոլոր դժվարությունները, մի անգամ նույնիսկ մեքենայի տակ էր ընկել։

Մեր օրերում կենդանիները դժբախտ են, ու նա պատրաստ էր շների դրախտ գնալ, թեկուզ հենց հիմա․․․

***

Ծերունին աչքերը բացեց ու տեսավ, որ էլի նախաճաշը չեն բերել։ Ուրիշ բան չէր էլ սպասում․ երևի օրերն են հաշվում, որ իրենից ազատվեն։ Ամբողջ կյանքում աշխատեց, որ որդիները կրթություն ստանան, մարդ դառնան, որ հիմա էսպե՞ս հատուցեն։ Եթե աշխարհում արդարություն լիներ, իրեն ուրիշ զավակներ բաժին կհասնեին։

Դուռը բացվեց։ Փոքր թոռը ուտելիքով ամանը դրեց սեղանին ու փախավ դուրս։

-Ծնողներդ մեծերին բարևել չե՞ն սովորեցրել,- հետևից գոռաց ծերունին։

Հարցը հռետորական էր․ ինքը գիտեր, որ չեն սովորեցրել: Ու գիտեր, որ թոռները ամեն անգամ կռիվ-դավով են իր սենյակ մտնում, իսկ նախաճաշը միշտ խաղերում պարտվողն է բերում։ Օրը մի անգամ էլ որդին գալիս է, նստում իր մահճակալի մոտ ու իր գործերից է պատմում։ Կամ զուտ պատշաճության համար, կամ էլ էնքան հիմար է, որ մտածում է, թե իրեն հետաքրքիր է։

Արդեն 5 տարի է՝ բժիշկները որդուն խոստանում են, որ ուր որ է մահանալու է, ու արդեն 2 օր է՝ ճնշումը չի իջնում, բայց ինքը գիտի, որ դեռ երկար է ապրելու, շատ երկար․․․

***

Հանրակացարանի խոնավ սենյակում անդադար պտտվող մոծակները չէին թողնում քնել։ Ուսանողը շուռումուռ էր գալիս, բայց հարմար դիրք չէր գտնում ու հիշեց, թե ոնց էր հենց նույն կերպ քունը կորցրել 6 տարի առաջ։ 6 տարի առաջ, երբ բոլոր հեռու-մոտիկ բարեկամները մի կերպ խցկվել էին հորեղբոր որդու «նիվա»-ի մեջ՝ իրեն ճանապարհ դնելու: Հայրը արդեն 4-րդ անգամ էր գլուխ գովում, որ իրենց անտառաճանաչ գերդաստանի մեջ տղան միակն է, որ «արտասահմաններում է սովորելու», իսկ մայրը բոլորից թաքուն հաց ու պանրի վերջին բրդուճն էր ուսապարկի մեջ պահում։ Ինքն էլ հորեղբոր որդուն հաջողություն անելիս խոստացավ, որ հենց մի քիչ գործերը լավանան, փող է ուղարկելու, որ իրեն նոր մեքենա գնի, թե չէ «էս թվին նիվա քշելը արդեն ամոթ է»:

Ամեն ինչ էդքան էլ պարզ չէր, ինչքան թվում էր: Գործերը էդպես էլ չէին լավանում, ու իրենց գերդաստանի հպարտությունը «արտասահմաններում» սովորական միջակության էր վերածվում:

Հանրակացարանի խոնավ սենյակում կրծքավանդակի ծակոցներից շուռումուռ եկող ուսանողը մտածում էր, որ ամեն դեպքում նիվան էդքան էլ վատ մեքենա չի․․․

***

Մեծ, շագանակագույն աչքերով շունը ծերությունից ու շատ հաչալուց սատկել էր: Իսկ ծերունին դեռ երկար է ապրելու, շատ երկար։

Ուսանողը նոր մեքենայի գումարը էդպես էլ չուղարկեց։