«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Մենք՝ ընթերցողներս, ծուլացել  ենք։ Դադարել ենք երկար պատմություններ կարդալ։ Կարդալիս էլ ժամանակի կեսը վատնում ենք փնթփնթալու, թե՝ երկար է, բնության պատկերն է շատ, փիլիսոփայություն է։ Ժամանակակից գրողներից շատերն էլ երկար չեն գրում։ Երկու տարբերակ կա։ Կամ գիտեն, որ մենք կարճ բաներ ենք ուզում կարդալ, կամ իրենք էլ են ծուլացել։

Բայց խնդիրը միայն ծուլությունը չէ։ Մենք՝ մարդիկս, հոգնել ենք զարդարված ու պճնված լինելուց։ Մեզ պարզություն է պետք։ Ու այդ պարզության մեջ շատ բան տեսնելու հնարավորություն։ Գրքերում էլ։

Հայ գրականության գոնե ինձ հայտնի ամենահաջողված գործերը մարդկային (այստեղ՝ հայկական) հոգեբանության արտացոլումներն են։ Եթե մի փոքր ավելի խորը դատենք՝ խոսքն ուղղակիորեն «հայու գեն» անունով հայտնի երևույթի մասին է։ Մաթևոսյանը, Վարդգես Պետրոսյանը, մեր ժամանակակիցներն ու նրանցից քիչ առաջ ստեղծագործած հեղինակներն ապրել ու մեզ ապրեցրել են հայկականությամբ։ Գրականագետներ կան, որ ասում են՝ սա է պատճառը, որ հայ գրականությունը չի բարձրանում համաշխարհային մակարդակի։ Բայց, Սարոյանն էլ է «հայկական» գրում, խնդիրը դա չէ։

Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» ժողովածուն էլ մի այդպիսի հայկական-հոգեբանական խտացում է։  Խտացում՝ բառի բուն և փոխաբերական իմաստով։ Հետաքրքիր է ժողովածուի նկարագրությունը՝ «մարդկային ճակատագրի անհասկանալիության ու եզակիության մասին» տողով։

Պատմվածքների հերոսները ոչ տիպական կերպարներ են, բայց տիպական միջավայրից ու կենցաղում։

Համանուն պատմվածքում, օրինակ, Արգոյին տիպական համարել չի կարելի։ Բայց նա եզակի էլ չէ։ «Վերադարձի հույսով» ապրող հայերի հաճախ կարելի է հանդիպել։ Նրանք բոլորը խտացել են մի մարդու հոգեկերտվածքում։ Նա ապրում է՝ վերցնելով հարևաններից չորացրած հացի կտորներ, ապրում է՝ թողած սեփական ես-ի բոլոր ցանկություններն ու անում է ինչ գործ պատահի, գումար վերցնում է կամ չի վերցնում։ Բայց նա իր սրտի գաղտնիքներն ունի։ Գեղարվեստական գրականությունից դուրս՝ կյանքում, գուցե անիրական թվա երեքհարկանի տան մասին պատմությունը, բայց նույն այդ կյանքում նման մարդիկ ապրում են հենց ինչ-որ տեղ վերադառնալու հույսով, դա է  կյանքում ամեն ինչ կորցրած մարդուն կյանքի հետ կապող միակ թելը։ Տարվա մեջ  մի քանի օր կորչելու հույսը Արգոյի պես շատերին է ապրեցնում։

Իսկ հայի հոգեբանության ամենացավոտ փիլիսոփայությունը պատմության մի տողում կարելի է գտնել․  «Հայերը չունեն քավարան, նրանց քավարանը համատեղվում է կյանքի հետ»։ Սեփական կյանքը սեփական ձեռքերով քավարան դարձրած Արգամի կերպարին բնորոշ գծեր ունեն նաև ժողովածուի այլ հերոսներ։

Հետաքրքիր են ամենօրյա-կենցաղային բեռի տակ կքած մարդկանց՝ կողք-կողքի ապրող ու իրար հակասող, բայց դրանով նաև մահկանացու էակի մի ներդաշնակ միասնություն ստեղծող զգացմունքները։ Կնոջ մահից շատ չանցած  բոլորը պատրաստ են կիսել-տանել այն ամենն, ինչ մնացել էր խեղճից («Ժառանգություն»), բայց վախենում են՝ չլինի՞ հանկարծ վնասեն «Աստվածաշունչը», չլինի՞ հանկարծ սրբապիղծ դառնան,  իրենք էդպիսին չեն, հարսն էլ նոր է աբորտ  արել, ո՞նց կարելի է․․․։

Շուշանն էլ  իսկական հայի կերպար է («Արևելյան պատի տակ»)․ «թասիբով», սկզբունքային ու  իրասածի։ Նրան մեկ է՝ ինչ են ասում, խորհուրդ տալիս ու խնդրում մյուսները, վիրավորված ինքնասիրությունը վերականգնել է պետք, «նորմալ մարդուն էդպիսի բանը նույնիսկ որպես բամբասանք չպիտի կպնի»։ Գրողը, սակայն, մինչև վերջ ուղղակիորեն չի գրում՝ ի՞նչը։ Այդ ինչ էր լսել կինը, որ վիրավորել էր ծերացած հոգին, այդ ի՞նչ ցավ էր անցել իր ու տերտերի միջով, որ խեղճը փոշմանել էր մեղքերն անգամ նրան վստահելու համար։

Կյանքի ու մահվան փիլիսոփայությունն էլ յուրահատուկ է ներկայացված շարքում։ Այստեղ կողք-կողքի ապրող ու մեռնող մարդիկ են, իրենց՝ ապրելու ու մեռնելու  ժամանակներով։ Կյանքն ու մահն էլ ժողովածուում նեղանում-նեղանում ու խիստ հայկական են դառնում։ Մահվանն էլ պետք է արժանանալ, Աստծուն հասնել-տեսնելու համար միայն մեռնելը քիչ է, հանաք բան չէ, ախր («Երթևեկություն»)։ Պատվով մեռնելու համար միայն հայրենիքում մեռնելը քիչ է, հողը չի  ընդունի նրան, ով ժամանակին լքել է այդ հայրենիքը, ով արյուն չի թափել նրա համար։ Եվ այս դատավճիռը կարդալու իրավունք ունի անգամ նա, ով բանտ է նստել սեփական հայրենիքում հայրենակցի արյունը թափելու համար։ Կյանքի օրենքն է, տանտիրոջ իրավունք։

Ընդհանրապես, կարդալով ժողովածուի պատմվածքները, թվում է, յուրաքանչյուրը մի պարզ պատմություն է։ Բայց այդ պարզությունն ընկալելու համար երբեմն չորս էջանոց պատմվածքը չորս անգամ կարդալու կարիք է լինում։ Գրողը գտել է միջոցը։ Ամեն բառն այստեղ մի կյանքի պատմություն է, ու այնպես են ընտրված դրանք, որ թվում է՝ ինքն է ապրել այդ բոլոր կյանքերը։ Նա եղել է արևելյան պատի տակ, խնդրել տերտերին վերադարձնել իր մեղքերը, նա էր եկել՝ հայրենիքում մեռնելու, նա էր “second hand” խանութ բացել, նա էր․․․։

Հերոսներն այստեղ փոքրիկ երկրի, նույնքան փոքրիկ գյուղի ու քաղաքի բնակիչներ են, սովորական վարք ու բարքի տեր։ Նրանք՝ իրենց հոգսերով ու կենցաղով գուցե պատմվածքի հերոս չդառնային։ Շուշանն էլ գուցե  Շուշան չլիներ, եթե իրեն ներսից այդպես չքրքրեին, վեր չհանեին «թասիբով» կնոջ բոլոր լավ ու վատ կողմերը։ Եվ այդ ամենը՝ մի ամբողջ կյանքն ու կյանքի մի սովորական ու կենսական դրվագը ընդամենը չորս մեկ չորրորդ էջերում։

Հոգեկան ու հոգեբանական պատկերները ժողովածուում հաջորդում են մեկը մյուսին։ Կյանքի ամենասովորական դրվագներում մարդիկ սիրում են, ատում, ժպտում են ու կասկածում։ Կյանքի այս դրվագներում Արգոյին ոչ ոք չի հասկանում, որ ավելի լավ է առանց տան ապրել, բայց ոչ առանց վերադարձի հույսի։ Ոչ ոք երևի չի էլ մտածել, որ պետք է, իրոք պետք է ունենալ վայր, ուր կարող ես վերադառնալ։ Ոչ ոք չի էլ մտածել, որ հայրենիքից գնացողներն էլ գնում են նույն՝ վերադարձի հույսով, ինչ հոգ, թե այդ վերադարձը կարող է ծանր նստել։ Ի՞նչ հոգ, թե հողը կարող է չընդունել վերադարձողին, ու նա «հումուս» դառնա այդ հողում։

Բոլորը գիտեն քո քնել-արթնանալու, մեռնել-ապրելու ժամերը։ Բոլորը ամեն ինչ գիտեն։

Այստեղ մարդիկ անգամ հարություն են առնում։ Ու ոչինչ, որ հարություն առնելն այնքան էլ լավ չէ, երբ Աստված չես։ Այստեղ՝ 140 մեկ չորրորդ էջերում դա հնարավոր է։ Գրականության ու գրաքննադատության տեսանկյունից Սուսաննա Հարությունյանի պատմվածքները գուցե ենթարկվեին այլ  տեսակի քննության։ Ես էլ, եթե կարդայի դրանք, ինձ գրաքննադատ զգալով կամ ինձ գրաքննադատի տեղ դնելով, գուցե սկսեի գրողի արտահայտչամիջոցների կիրառության առանձնահատկություններից, լեզվից ու արվեստից, հետո միայն հասնեի մարդկային հոգու ամենախորը ու հեռավոր անկյուններում թաքնված զգացմունքներին։ Նրանց, որոնք մեկ-երկու անգամ կարդալուց հետո թվում է, թե քոնն են։ Թվում է, թե դու էլ երբեք չես ընդունի “second hand”, դու էլ չես ների անվանդ կպած բամբասանքը, կամ դու էլ հեռու մի գյուղում երեքհարկանի դղյակ կկառուցես ու կգնաս ապրելու մի խարխուլ բնում։

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Կարծեմ մարտն էր, երբ մենք դասարանում նստած էինք, ու հայտարարեցին.

-Այսօր գրող Սուսաննա Հարությունյանն է գալու դպրոց:

Մենք միշտ ինչ-որ փոփոխություններ ենք ուզում, ահա, մշակութային գործիչները այցելում են դպրոցներ, և մենք սոված ու հոգնած գնացինք ստեղծագործարան նրան ու նրա գործունեությանը ծանոթանալու համար: Ես հարց տվեցի, թե ի՞նչն է ոգեշնչում իրեն, իսկ նա պատասխանեց, որ ոգեշնչման աղբյուրները հաճախ փոխվում են, ու կոնկրետ մի բան չի կարող նշել:

Ու սրանից որոշ ժամանակ անց 17.am-ի հայտարարությունը տեսա, շտապեցի ձեռք բերել  գիրքը ու սկսեցի կարդալ:

Իրականում պատմվածքների մասին իր այցելության ընթացքում խոսել էր, ու ամեն կարդալուց ես նորից հիշում էի իր մեկնաբանությունները դրանց առթիվ:

Իմ սիրելի ֆիլմերից մեկում հայրը աղջկան հարցնում է, թե ինչ հասկացավ այն գրքից, որը կարդում էր այդ պահին: Աղջիկը ի պատասխան սկսում է պատմել սյուժեն, և հայրը նորից է հարցը կրկնում, որպեսզի աղջիկը իր տպավորությունների մասին պատմի, ոչ թե սյուժեի:

Այս նույն ձևով ես եմ ուզում առաջնորդվել:

Նախ, պատմվածքներ կային, որոնք հատկապես շատ եմ հավանել: Ես ամեն գիրք կարդալուց յուրաքանչյուր նախադասություն պատկերացնում եմ` իր տեղանքով, ժամանակով` ըստ գրքի նկարագրության, և հաճախ գուշակում էի պատմվածքի ավարտը… Բայց արի ու տես, որ այդպես չէր ավարտվում, հաճախ զավեշտալի ավարտ էր ունենում, ու ավերվում էին իմ դրամատիկ կամ ողբերգական պատկերացումները դրա ավարտի մասին:

Իսկ ես հավանեցի ամենաշատը «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքը: Մի քիչ ուշ էր, հասկացա, որ պատմվածքն ու գիրքը նույն անվանումն ունեն, զուգադիպություն է, որ հենց դա եմ շատ հավանել:

Ես հավանեցի հատկապես սա, որովհետև իր մեջ կար այն, որը հաճախ ես էլ եմ զգում` վերադարձի սպասում: Ու ես, սիրելի ընթերցող, չեմ պատրաստվում պատմել քեզ սյուժեն. ինչը, ոնց, ինքդ սկսիր կարդալ ու ասա, թե որը հավանեցիր ամենաշատը և ինչու՞:

Իրականում առաջին անգամն է, որ որևէ գրքի մասին փորձում եմ հոդված գրել: Ուզում եմ ասել, որ սկզբից դժվար էի կարդում, որովհետև փոքր չափերի գրքեր չեմ կարողանում կարդալ. աչքերս ու ձեռքերս կամակորություն են անում, բայց հետո, փաստորեն, ստացվեց, եթե հիմա կարդում ես սա: Եվ իրականում գիրքը իրականության գեղեցիկ, եզակի կողմերն էր ներկայացնում, իրադարձություններ, որոնք շատերի համար մանրուք են երևի, իսկ հեղինակը դրանց մի այլ համ ու հոտ է տվել: Շարքից անսպասելիները հատկապես շատ սիրեցի, որովհետև իմ վառ պատկերացումները քարուքանդ էին լինում այնպիսի վերջաբանով, որ նույնիսկ չէի պատկերացնի: Ես հասկացա, որ պետք է կարդանք  21-րդ դարի հայ արձակը, ու գնահատենք միշտ: Եվ ինձ համար հոյակապ մի հատված.

«Արևն ընդամենը երկնաքար է, եթե, իհարկե, արև չլիներ և բոց չլիներ: Սիրտն ի՞նչ է` մսակտոր, եթե սիրտ չլիներ և իմը չլիներ: Այսպես դաղում էին արևն` աշխարհը, սիրտս` ինձ, ու ես ամեն  ինչ քաղաքում թողած գնում էի: Գնում էի այն հույսով, որով բեդվինները  կտրում են անապատը, նավերը դուրս են գալիս նավահանգստից, աստվածները գալիս են հող, կամ մարդիկ սլանում են երկինք, հույսով, որ այնտեղ իրենց բաժին ինչ -որ բան կա»: