«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված կինո թատրոն» գրքի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի հաղթողներին, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և ընտրել լավագույններին:
Հասարակական-քաղաքական կյանքը Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի արձակում
Գրողը, ասում են, իր ժամանակի հայելին պիտի լինի։ Նա պիտի տեսնի, զգա ժամանակը, որում ապրում է։ Նրանով այդ ժամանակը պիտի զգա նաև ընթերցողը։
Գիտեմ, իրականում այստեղ պիտի-ներ չպիտի լինեին։ Ոչ ոք չի կարող գրողին համոզել՝ գրել մի ժամանակի մասին, որում ինքը հայտնվել է իր կամքից անկախ։ Ինչևէ։ Կարող ես ապրել 21-րդ դարում ու գրել 15-ի մասին, բայց այդպես, երևի գրածդ այնքան իրական չի լինի, որքան՝ եթե գրես այն ժամանակի, քաղաքի ու երկրի մասին, որտեղ ինքդ ես։ Ուրախ եմ, որ հեղինակն էլ այդ կարծիքն ունի, կամ, գոնե այդպես գրում է, որովհետև ժամանակակից գրողի մասին իմ պատկերացումները սկսեցին ամբողջանալ Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի ստեղծագործությամբ։ Նրա արձակը, կամ գոնե այն մասը, որը ես կարդացել եմ՝ հասարակության ճիշտ-իսկական-ամբողջական պատկերն է՝ նրա դրական ու բացասական, մոխրագույն ու գունավոր երանգներով։
Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված կինո թատրոն» գիրքը, ավելի շուտ՝ դեռ գրքի բովանդակությունը աչքի անցկացնելիս առաջինը ուշադրությունս գրավեց վերնագրերի ընտրությունը: Հետո հեղինակի ոճը՝ արդեն բառերի ընտրության։ Թվաց, թե գրողը բառերը գրում է այնպես, ինչպես իրեն է հարմար, կամ, չգիտեմ, գուցե՝ այնպես, ինչպես պետք է։ Այնպես, ինչպես այդ բառերը, արտահայտությունները ծնել, զարգացրել ու գործածել է ժամանակը, շրջանը, մարդը։
Իսկ եթե ավելի հստակ՝ այնպես, ինչպես ինքը լսում է, ապրում։ Այստեղ, իհարկե, կարող են քննադատություններ լինել լեզվաբանների կամ հայոց լեզվի «պաշտպանների» կողմից։
Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի լեզուն խոսակցական է, «քաղաքային», «երևանյան», ինչպես ինքն է նշել հարցազրույցներից մեկում։ Բայց այն նաև «արտասահմանյան» է, ռուսերեն, անգլերեն ու այլ օտար բառերով լցված։ Օտարամոլությու՞ն, թե՞ ժամանակակից գրողի հատկություն։ Իսկ, իրականում թերևս՝ ժամանակակից գրողի ու մարդու միջավայր։
«Անաստված Կինո Թատրոն» ժողովածուում ես՝ ժամանակակից գրականության ոչ այնքան մոլի ընթերցողս, հետաքրքիր, կամ, գոնե ինձ հետաքրքրող թեմաներ բավական շատ գտա։ «Համլետի հոր ուռագանը», «Ինսպեկցիան ինչպես որ կա», «Յաթաղան սինդրոմ», «Բռանդենբուռգ» և այլն։ Մինչ այս ծանոթ էի միայն վերջին գործին, այն էլ շնորհիվ օնլայն տարբերակի առկայության։ Իսկ անդրադառնալ այս անգամ որոշել եմ Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի երկու ստեղծագործության, կամ՝ այդ երկու ստեղծագործություններում հասարակության կյանքի պատկերմանը։ Երևի ժամանակակից գրողի ու գրականության որոնումների հետևից գնալով։
Առաջինը հեղինակի «Ինսպեկցիան ինչպես որ կա» գործն է, երկրորդը՝ «Բռանդենբուռգ կամ պարզապես պատմվածք» պատմվածքը։ Առաջին հայացքից, հետաքրքրությամբ կարդալուց հետո էլ՝ հազիվ թե սյուժետային ընդհանրություն գտնել ստացվի այս երկու երկերի միջև։ Չկա նաև կառուցվածքային նմանություն։ Գաղափարակա՞ն։ Չգիտեմ՝ ինչպես կարելի է դա կոչել, բայց նրանց իրար կապողը հասարակությունն է՝ ժամանակակից, իշխանամետ, ընդդիմադիր։ Ժողովուրդն է, որ բողոքում է, բայց հարմարվում, ընդվզում, բայց ենթարկվում։
Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի երկու գործերը, ըստ իս, երեք տարբեր ու նման, իրար հակասող ու լրացնող, ենթարկվող-ենթարկեցնող հասարակարգեր են։ Նրանց հերոսները՝ Վարոսը, Վահրամն ու Հրայրը, այդ հասարակությունների տիպական կերպարներ են՝ ամենատիպական ժամանակներում ու վայրերում։
«Ինսպեկցիան ինչպես որ կա կամ՝ Հայաստան»
Դե, շենքից դուրս գալ և ուր ուզում ես գնալ երբեք ու ոչ ոքի չի հաջողվել։ Էլի չի հաջողվելու։
Վարոսին էլ չէր հաջողվել, որովհետև «Ինչ շենքում էլ ապրելիս լիներ՝ դուրս գալիս միշտ հստակ ուղիներ կային գնալու»։ Ու որտեղ, ոնց էլ ապրելու լինես չես կարող ապրել ինչպես ուզում ես։ Հայաստանում՝ առավել ևս։ Գոնե այն ժամանակ, երբ գրվում էր «Ինսպեկցիան»։
Այս պատմվածքում Վարոսի զբոսանքը, քաղաքի հին ու նոր քանդակները, նորացված, բայց հին թաղերն ու իշխանությունը․ Հայաստանն է՝ «ինչպես որ կա»։ Եվ ընթերցողն էլ, թեկուզ ոչ երևանցի, թեկուզ Երևանին ոչ այնքան ծանոթ՝ դառնում է զբոսանք-բողոքի, իրականության պատկերներից դառնացած հերոսի ընկերը։
Երևանն, ախր պատմություն ունի։ Այն էլ ոչ սովորական։ Ուրեմն ի՞նչն է այսպես ճնշում մի քաղաքում, ուր ասֆալտի ամեն կտորի տակ դարերի պատմություն կա։ Ազատության պակա՞սը, քաղաքակրթությու՞նն է կաշկանդում մարդուն, որը հանկարծ «չոլերն ընկնել» է ուզում կամ «ոռնալ»։
Սա աներձագների դարաշրջան է։ Որովհետև օրենքը չի արգելում, որ աներձագդ լավ պաշտոնի լինի, եթե դու լավ պաշտոն ունես։ Իսկ «վլասծն» էլ որոշումներն ընդունում է այնպես, ինչպես հարմար է իրեն։ Իսկ ժողովուրդը էական չէ։ Իսկ ժողովուրդը կհամակերպվի։ Մարտի 1-ը, երևանցիների ու ոչ երևանցիների կողմից մերժված, հետո ընդունված Հյուսիսային պողոտան․ ժողովուրդն ամեն ինչ էլ ընդունել է։
Այստեղ նաև Վարոսի եզրահանգումն է՝ ժողովուրդը սեփական կարծիքին տեր կանգնող լինել չի կարող․
Ժողովուրդը հիմար է, ամեն ինչ կուլ կտա:
Ժողովուրդը հպատակ է, ու՞ր պիտի կորի:
Ինչ ասենք՝ էն էլ կընդունի:
Իշխանությունն ընդհանրապես, թե՛ երկրի, թե՛ քաղաքային՝ որոշողն է, «վլասծը»։ Իսկ նա, ում ձեռքին իշխանությունն է՝ կորոշի, թե որն է ճիշտ, որը՝ սխալ։ Գուցե հենց այնպես, ինչպես Հյուսիսային պողոտայի, Մարտի 1-ի ու մյուս դեպքերում։ Բոլոր դեպքերում։ Բայց Վարոսի համար դժվար էր նաև հասկանալ՝ այդ իշխանությունը ո՞նց է որոշումները կայացնում։ Ո՞նց է մեկ այդքան վատ ու մեկ էլ՝ լավ որոշում ընդունում։ Ո՞նց է մարդու մտքով անցնում երբեք կարգին չմաքրվող աղբակույտի կողքին նոր, սիրուն խաղահրապարակ սարքել։ Ինքն ուղղակի ուզում է հասկանալ՝ իր կյանքը տնօրինողները ոնց են որոշումներ կայացնում։
Մարտի մեկից հետո Փակ շուկայի վիտամինները դեռ էնտեղ են։ Գործը, ասում են՝ պիտի բացահայտվի։ Կբացահայտենք՝ իշխանությունն ասում է։ Հետաքրքիր է, եթե «Ինսպեկցիայի» երկրորդ մասը գրվեր հիմա, ի՞նչ կմտածեր Վարոսը։ Կփոխվե՞ր նրա լարված, նյարդային ու իրական կարծիքը քաղաքի մասին։
«Բռանդենբուռգ կամ պարզապես պատմվածք կամ՝ Ռուսաստան ու Եվրոպա»
Այս պատմվածքի սկզիբն էլ ողջ գրքի սկզբի նման անսովոր դուրս եկավ։ Անկեղծ ասած՝ պատմվածքը կարդալ ստիպեց վերնագիրը, բայց առաջին էջերում այլ բան էր։ Գերմանական անուն ռուսաստանյան երևույթների մասին պատմող պատմվածքի համա՞ր։ Գերմանիայի հետ միակ կապը Բեռլին-Մոսկվա թռի՞չքը պիտի լիներ։ Չեմ կարծում։
Այստեղ՝ Ռուստաստանի մոտ, սակայն, կանգ առնել պետք է։
Շերեմետևոն՝ Մոսկվայի օդանավակայանը, փաստորեն բավական է ներկայացնելու աշխարհի «մեկ վեցերորդ մասը»։ Իսկ շատերը հաճախ մեկ մետրը նկարագրելու համար են օգտագործում Երկրագնդի մեկ վեցերորդ մասը։
Հեղինակը մի քանի էջում եւ մի քանի հազար քառակուսի մետր տարածքում տեղավորել է մի քանի տարի առաջ` ոչ շատ վաղ, քան վերջին տասնամյակում տեղի ունեցածը, «կյանքն ինչպես որ է»` կասեր Զոհրապը։ Այստեղ ևս հասարակական-քաղաքական կյանքի դիպուկ բնութագրեր են և գրողի վերաբերմունքը դրանց։ Կամ, եթե ոչ գրողի, ապա գոնե պատմվածքի հերոսի։ Իսկ այն հաճախ ոչ միայն հեղինակի, այլ հասարակության մի ամբողջ շերտի վերաբերմունքն է լինում։
Հիմա, երեք տարի առաջ, թե ավելի վաղուց՝ էական չէ։ Մի քանի էջում մեր ազգային հոգեբանության, ճակատագրի ու էլի ինչերի մասին ասես պատկերացում կազմել չես կարող։ Եթե անգամ շատ բան չգիտես, միայն քաղաքական մի քանի իրադարձություն։
Շերեմետևոյում Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի ներկայացրածը էլի Հայաստանն է՝ անկախ, բայց մի ձեռքով «հրեշի» ձեռքը ամուր բռնած։ Ուղղակի չգիտեմ՝ որ մեկն է բռնել մյուսի ձեռքը։
Արևելք-Արևմուտք-Ռուսաստան, նրանց արանքում` Հայաստանը։ Չկողմնորոշվող։ Երկու քարի արանքում, իսկ քարերի անունները Եվրասիական ու Եվրոպական միություններ են։ Մեկը «երաշխիքն» է ռազմական դաշնակցի, մյուսը՝ «ազատության» ու «ժողովրդավարության» գրավականը։ Բայց երկուսն իրար տանել չեն կարողանում։ Վահրամի ընկերը՝ Հրայրը հո՞ գիտի։ Մաշկի վրա է զգացել է։ Հիմա էլ Վահրամն է վախենում, որ կարող են իրեն էլ Ռուսաստան չթողնել, որովհետև ինքն էլ կապ ունի Արևմուտքի հետ, ինքն էլ է էնտեղից գրանտներ ստացել։
Հայի կերպարն այս դեպքում Վահրամն է։ Նա մի քանի տարի խուսափում էր Ռուսաստանից, իսկ պատճառն արդեն պարզ է։ Հիմա՝ Բեռլինից Երևան ճանապարհին որոշել է տեսնել՝ ինչ կա Ռուսաստանում, բայց մտածում է, որ կարող են չթողնել։ Ու ոչ ոք սահմանապահին մեղադրել չի կարող։ Նա հանգիստ կարող է ետ ուղարկել քեզ, չնայած դու վիզա ունես, իսկ իրենց սկսել են «հայերեն սովորեցնել»։ Դա էլ մի ուրիշ ցավ է։ «Հրեշը» զոհին լիովին տիրելու նո՞ր ձև է գտել։ Պետության սուվերենությունը ձեռքից խլելու նոր եղանա՞կ։ Իսկ Վահրամի այս մտքերին զուգահեռ ցանկություն կա պարզելու՝ ինչ է փոխվել այստեղ՝ Ռուսաստանում։ Իսկ ուսումնասիրելու համար կա 4 ժամ և Շերեմետևոն, որտեղ մի քանի տարի առաջ արդեն արգելվել է ծխելը։ Դե, եղած ծխարաններն էլ են հանել։ Վահրամի համար սա էլ ռուսական բնավորության մի սովորական արտահայտություն էր՝ «չափն անցնել»։ Այդպես անգամ Եվրոպայի ամենազարգացած երկրներում չեն անում։
Ղրիմի հարց, Եվրասիական տնտեսական միություն, Արցախ, հայեր ու ռուսներ․ այն ամենն, ինչ կապված է մեր տասնամյակի, տարածաշրջանի, ռուսականին ու արևմտյանին մինչև արմատները «կպած» հայկականի մասին։ Ու այստեղ Արևմուտքը չի էլ փորձում պոկվել, ռուսականն էլ։ Հայկականն էլ միտք չունի պոկվել նրանցից։ Կամ՝ հնարավորություն չունի։
Ռուսաստանից դեպի Արևմուտք անցումը հեղինակը շատ աննկատ է ներկայացնում։ Կարդում ես՝ մեկ էլ արդեն Գերմանիայում ես, կողքիդ՝ Հրայրը՝ իսկական հայ, ով նոր-նոր սկսել է եվրոպական կյանքով ապրել։ Իսկ նրա կինն արդեն համարյա եվրոպացի է։
Արևմուտքն «ազատ» է, այստեղ ապրող հայերն էլ, մյուս ազգերն էլ։ Հայերն ու թուրքերը աշխատում են իրար հետ, կողք-կողքի, առանց որևէ թշնամության կամ անհանդուրժողականության։
Սակայն Արևմուտքում ապրելը բարդ է, իրականում։ Այստեղ փողդ ծախսվում է՝ ինքդ էլ չգիտես՝ ոնց ու որտեղ։ Կապ չունի, որ շատ ես վաստակում։ Ծախսելը դժվար է։ Ախր, Հայաստանում կարող էիր մի քանի օր ոչ մի կոպեկ չծախսել։ Էստեղ էդպես չի լինում։ Բայց Հայաստանում ազատությունը ուրիշ է, նման չէ Արևմուտքինին։ Կարող ես ուր ուզում ես գնալ, դու ես տերը, որոշողը, կարող ես հանգստանալ, մեքենան թողնել ճանապարհին ու ընկնել չոլերը, կարող ես չվախենալ, թե ինչ-որ բան կգողանան։ Վահրամի համար Արևմուտքում անմարդկային ինչ-որ բան կա։ Դժվար է էստեղ։ Իսկ Հրայրը շուտով կսովորի այս կյանքին, հիմա մի քիչ բարդ է, բայց ժամանակի հետ ամեն ինչ կանցնի։ Այ թե Հայաստանի հետ կապը չկորցնի։
Հրայրի հայացքը, կարմրած, լարված աչքերը․․ Վահրամը մտածում էր, որ Շերեմետևոյում տեսած տղամարդու աչքերը մի քանի օրից ինչ-որ օտար վայրում ճիշտ էդպիսին պիտի լինեն։
Հատված Հայկական Կարմիր խաչի ընկերության Արագածոտնի մարզային մասնաճյուղի կամավորի օրագրից
