Արդեն երկու ամիս է, ինչ հեռուստացույցը լռում էր։ Նա եկող-գնացողներին ասում էր, որ փչացել է․ դե ով չգիտի՝ հիմիկվա տեխնիկան էլ առաջվանը չէ, բայց հարևանները իրար մեջ փսփսում էին, որ ծերունին հերթական լուրերի թողարկումից  հետո ինքն է իր ձեռքով փշուր-փշուր արել չարագույժ հեռուստացույցը։

Որդին ամեն անգամ այցելելիս  նոր հեռուստացույցի մասին խոսք էր բացում, մինչև հասկացավ՝ հայրը խոսող մարդուկներին պատերազմի լուրը չի ներել ու ներել չի պատրաստվում։

Աշունը շատ էր երկարել, գարունն էլ գալ չէր ուզում։ Մոխրագույն շենքի պատերը մեկը կարծես շուտվանից ջնջել էր, ձյունն ու անձրևը գալիս նստում էին ծերունու ուսերին։ Օր ու գիշեր իր չորս պատի մեջ  աջ ու ձախ էր անում՝ բոլոր կողմերից ուսումնասիրելով օդում կախված հարցը․ էս ո՞նց էսպես եղավ։ Խունացած պատերը պատասխան չունեին։

Մեկ-մեկ տնից դուրս էր գալիս, ծաղիկներ էր դնում զոհվածների շիրիմներին, ու խնկի բույրից աչքերը լցվում էին։ Հիշում էր արդեն վաղուց անցած էն ժամանակները, երբ դպրոցում աշխարհագրություն էր դասավանդում։ Հայաստանի Հանրապետությունը ծերացող պետություն է․․․

Խանութներում հացը, սուրճը թանկացել են։ Որդու տված գումարը էլ չի հերիքում, բայց ավել խնդրել էլ չի կարող։ Մեծ թոռը նոր է համալսարան ընդունվել, բիզնեսի բաժնում է սովորելու։ Փոքր թոռն էլ ռոբոտաշինությամբ է զբաղվում, անցած անգամ ականջին թաքուն փսփսաց, որ նոր հեռուստացույց է հայտնագործելու, որ միայն լավ լուրեր հայտնի։ Ինքը մտածում է, որ  դժվար էդքան երկար ապրի, ու անկեղծ ասած, ոչ էլ ցանկանում է։ Բայց թոռան միտքը լավն է։ Երիտասարդները առաջ են շարժվում։ Մեղադրել չի կարող, ինքն էլ էդպես կուզեր, ուղղակի 20 տարի առաջ, երբ դպրոցում աշխարհագրություն էր դասավանդում ու ամեն անգամ ջանասիրաբար պնդում, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ծերացող պետություն է, այդ նախադասության ծանրությունը սրտին էսպես չէր զգում։

Որդու հետ խոսակցության թեմաները վերջացել են։ Սուրճը միշտ տան եղած ամենափոքր բաժակներով է դնում, բայց էլի չի վերջանում։

-  էհ, պապ ջան, Աստված երբեք չի ուշանում:

Նրան թվում էր, որ Աստված մեկ-մեկ ուղղակի չի գալիս։

Սովորական մի օր 68 համարի ավտոբուսում կողքիս նստած պապիկը, բարի ձայնով ինձ պատմում էր լուսանկարչական ապարատի բոլոր գաղտնիքները և լավ լուսանկարներ անելու բոլոր նրբությունները (դե, դա պատահական չէր, ես և ընկերուհիս խոսում էինք այդ օրվա մեր լուսանկարներից և նայում դրանք)։

Ի պատասխան հարցիս, թե լուսանկարի՞չ է պապիկը, հնչեց պատասխանը.

-Ես ամեն ինչից գլուխ հանում եմ,- հետո ավելացրեց,- Ամեն ինչից մի քիչ֊մի քիչ, իսկ արդյունքում` կլոր ոչինչ։

Պապիկը հիանալի զրուցակից էր: Հստակ խոսքից հասկանալի էր, որ երկար տարիների կյանքը չի անցկացրել հեռուստացույցի դիմաց, քաղաքականությունից էլ չի խոսում, ինչպես շատ ու շատ այդ տարիքի մարդիկ։

Դե, ես առանձնապես չհասցրի շատ բան իմանալ պապիկի մասին: Միայն կարող եմ ասել, որ այդ օրը ողջ ավտոբուսի ուղևորները ժպիտով շարունակեցին իրենց օրը։

Պապիկը սկսեց հանելուկներ պատմել (հիմա չեմ կարողանում բոլորը հիշել), բայց այս մեկը առաջինն էր.

-Այն ի՞նչն է. փոքր պարկ է, մեջը` այլուր ու գրտնակ։

Չկարողացանք պատասխանել: Դիմացս նստած կինը հնչեցրեց պատասխանը։

Պապիկը սկսեց էլի ու էլի հանելուկներ ասել, արդեն ոչ միայն իմ և ընկերուհուս համար, այլ բոլորի համար։

Տարբեր կողմերից հնչում էին պատասխանները, և բոլորը սպասում էին մյուս հանելուկին։

Դիմացը նստած մի մարդ ձայն տվեց և խնդրեց բարձր պատմել, որ ինքն էլ լսի։

Հանելուկներից հետո հերթը կատակներինն էր։

Առաջվա սառը անտարբեր դեմքերը փոխվել էին: Բոլորը ժպտում էին, կարծես ինչ֊որ  լուրջ բան էր փոխվել։

Ուրախ ավտոբուսը …

Մի կին ասաց, որ արդեն քանի ամիս է ուրախ մարդկանց չէր տեսել։

Պապն էլ իր խնդիրները ուներ: Երևի պատերազմը պապի մեջ էլ էր մի բան փոխել, բայց մի հստակ բան հասկացա կյանքում, որ մարդիկ մարդկության կարիք ունեն: Մեծերը իրենց կարծիքը հայտնելու կարիք ունեն, մեկի հետ իրենց փորձը կիսելու, ապրած տարիների ընթացքում սովորածը մեկին պատմելու, իսկ հասարակությունը  բարության ու դրականի կարիք ունի, մարդկային հասարակ վերաբերմունքի, բարի խոսքի ու կատակի։

68 համարի ավտոբուսի ուղևորները ուրախ էին, ժպտում էին, բոլորը մոռացել էին իրենց խնդիրները, խնդիրը մեկն էր` գտնել հանելուկի պատասխանը։

Ինչքան լավ է, երբ մարդիկ անտարբեր չեն դառնում, երբ ամեն բան չի թաղվել անտարբերության տակ։

Երբ կարող ես ժպտալ ու դրանով փոխել մնացածի օրվա ընթացքը, երբ կարող ես մտահոգ մեկին օգնությունդ առաջարկել, թեկուզ և դրան պատասխանեն արհամարհանքով։

Իրականում լավ վերաբերմունքը ցանկացած մարդու տանում է դեպի լավը։

Պապիկի փոխարեն մի աղջիկ վճարեց։ Պապիկի փոխարեն բոլորն էին ուզում վճարել։

Պապիկին բոլորը շնորհակալ էին։

Մարդիկ շնորհակալ լինելն էլ չէին մոռացել։

Հրաժեշտները միշտ էլ բացասական ավարտ են ունենում։
Դրանք կամ ոչնչացնում են մարդու ինքնազգացողությունը կամ կործանման տանում, կամ էլ առհասարակ առողջությունն են վնասում։

Բայց հրաժեշտները լինում են երկու տեսակ՝ հավերժ հրաժեշտներ և կրկին հանդիպելու նախապայմանով հրաժեշտներ։ Երկու դեպքում էլ ընթացքը ծանր է, բայց դիմանալ լինում է։

Մենք ու մեր ազգը հավերժ սպասողներ ենք։

Մեր մայրերն ու հայրերը հավիտենական կարոտով սպասում են մոտալուտ հանդիպմանը, որ երկարաշունչ ձմռան է նման։
Ու կան հանդիպումներ, որ նման են կյանքին՝ իմաստ ունեն, բայց միշտ ցավալի են։

Հրաժեշտները ունեն նաև դրական կողմ՝սովորեցնում են ճիշտ սպասել ու ապրել կանոնակարգված, որ ինչ էլ լինի, այդ օրը կգա։ Պարզապես դա հասու է միայն նրանց, ովքեր զգում են պահի կարևորությունը ու լրջությունը։

Հասու է նրանց, ովքեր գիտակցում են կյանքի գինը։
Ինչ էլ լինի, աշխարհի որ ծագում էլ ապրենք, ինչ էլ որ արարենք, ում էլ որ սպասենք, մեկ է, մի օր մենք էլ հավերժ հրաժեշտ կտանք, ոչ միայն բոլորին, այլ նաև աշխարհին։

Հրաժեշտ կտանք, ու կսովորեցնենք սպասելու կարողությունը։
Կսովորեցնենք հավատարիմ լինել, թեկուզ մեր մահվան գնով։
Գուցե աշխարհ ենք եկել, որ պարզապես սովորեցնե՞նք։

Մերին մեր դասարան եկավ, երբ Արցախում պատերազմն արդեն սկսվել էր։ Նա Շահումյանի շրջանի Նոր Գետաշեն գյուղից է։ Սեպտեմբերի վերջին սկսված պատերազմը Մերիի ընտանիքին էլ էր ստիպել թողնել գյուղն ու տեղափոխվել Հայաստան։ Արդեն մի քանի ամիս նրանք ապրում են Արագածոտնի մարզի Ոսկեհատ գյուղում։ Լռակյաց, համեստ, ինքնամփոփ աղջիկ է Մերին, բայց կարճ ժամանակ անց դարձավ մեզ շատ հարազատ մարդ։ Շուտով տեղեկացա, որ դասընկերուհիս լինելուց բացի նա նաև հարևանուհիս է։

Ընտանիքում հինգ երեխա են՝ չորս աղջիկ և մեկ տղա։ Մերին ինձ ծանոթացրեց իր մյուս քույրիկի՝ Անիի հետ։ Անին 18 տարեկան է ու Մերիից շատ տարբեր։ Անին ավելի աշխույժ է, կյանքով լի։ Երբեմն երեքով հանդիպում էինք և զրուցում։ Քույրերի համար դժվար է խոսել կորցրած գյուղի մասին: Երբ հարցրի, Անին տխուր ժպտաց, Մերին՝ հուզվեց։

Հայրենական գյուղը Նոր Գետաշենն է։ Այն հիմնադրել էին  հին գետաշենցիները։ Գետաշենը Արցախի Շահումյանի շրջանի ամենահայտնի գյուղերից է։ Այն Ադրբեջանի տիրապետության տակ մնաց Արցախյան առաջին պատերազմից հետո։ Իսկ գյուղի բնակիչները Քարվաճառում (Շահումյանի շրջան) հիմնեցին Նոր Գետաշենը։ Ինչու՞ հենց այդտեղ, որովհետև  այդ տարածքը նման էր Գետաշենին։ Փոքր էր գյուղը, բայց պարուրված էր հրաշալի  բնությամբ, նրա կենտրոնով հոսում էր Թարթառ գետը։ Անին հիշում է. «Անասելի գեղեցկություն ուներ Նոր Գետաշենը։ Դեպի իրեն էր ձգում ամեն անցորդի»։ Բնակիչները նույնպես քիչ էին։ Նրանց հիմնական զբաղմունքը հողագործությունն էր, քանի որ հողն անչափ բերրի էր։ Պատմում են, որ գյուղում ապրում էին սիրո և ջերմության մթնոլորտում, չնայած ամենասկզբում, երբ բնակիչները նոր էին հաստատվել այնտեղ, չկար նույնիսկ էլեկտրականություն։ Ընտանիքի անդամները հիշում էին, թե ինչպես էր ամբողջ գյուղը հավաքվում մի տեղում և նշում ցանկացած տոն։ «Գյուղի երեխաների մեջ գերակշռում էին աղջիկները։ Բոլորս` աղջիկ թե տղա, ցանկացած ժամի հավաքվում էինք գետում լողալու կամ ձմռանը ձյուների հետ խաղալու համար»,- ասում էր Անին։

Վերջին տարիներին գյուղի վիճակը բարելավվել էր։ Չնայած բոլոր դժվարություններին՝ սիրում էին գյուղը և չէին ցանկանում լքել, բայց պատերազմն այլ ելք չթողեց։ Պատերազմի առաջին օրերին գյուղում տագնապը մեծ չէր,   սակայն վտանգավոր ու ինտենսիվ պայքարը նրանց ստիպեց տեղափոխվել Հայաստան։ Ընտանիքը վստահ էր, որ մի քանի օր անց վերադառնալու է։ Վերցրել էին միայն առաջին անհրաժեշտության պարագաներ։ Պատերազմից հետո, սակայն, Նոր Գետաշենը ևս հանձնվեց Ադրբեջանին։

Մեծ քույրը` Սոնան, իր երեխաների և ամուսնու հետ դեռ ավելի վաղ էր որոշել տեղափոխվել Հայաստան։ Բայց չէր էլ պատկերացնում, որ տեղափոխությունը նման կերպ կլինի, և այսքան ցավ ու դառնություն կպատճառի իրենց։ Նրանց հաջողվել էր տնից որոշ իրեր վերադարձնել։

Վերջին օրերին տարիներ շարունակ կառուցած տունն այրել էին՝ ամբողջ իրերով։ «Սա ավելի նախընտրելի էր, քան մտածելը, թե ինչ որ թշնամի ապրում է քո սեփական տանն ու վայելում ստեղծածդ»,- համոզված է մայրը։

Այս մեծ վիշտը մեծ ընտանիքը կարողացավ որոշ չափով հաղթահարել Հայաստանում ստացած ջերմ ընդունելության շնորհիվ։ Հավանել են մեր գյուղը, և եթե հնարավորություն լինի, կցանկանան հենց այստեղ էլ հաստատվել։  Արցախ վերադառնալու մտադրություն առայժմ չունեն։ «Ապրես Արցախում և չկարողանաս այցելել քո սեփական գյուղը։ Մեզ համար դա սարսափելի է»,-ասում էր մայրը։ Անիի և Մերիի  մայրիկը ուսուցչուհի է, իսկ ամենամեծ քույրիկը`  երեք երեխաների մայր, ասում է, որ միակ ցանկությունն է` իր փոքրիկները ապահով պայմաններում մեծանալու հնարավորություն ունենան։ Հայաստանում նրանք արդեն աշխատում են, որպեսզի հոգան իրենց կարիքները։

Երեխաները տարբեր նպատակներ ու ցանկություններ ունեն։ Մեկն ապագա լրագրող է, մյուսը` խոհարար, իսկ ամենափոքրը` Շողերը, ուզում է ուսուցչուհի դառնալ։ Նրանց ամենամեծ ցանկությունը, սակայն, խաղաղությունն է։ Նրանք հավատով սպասում են այն օրվան, որ կարողանան նորից տեսնել հայրենի բնօրրանը` այն վայրը, ուր անցկացրել են մանկությունը և թողել են լավագույն հուշերը։