Տատիկս արդեն 10 օր է պարտաճանաչ կերպով դիտում է ժամը 12-ի լուրերը։ Ես այդ ամենն արդեն ինտերնետից գիտեմ, հաղորդավարի ձայնը չեմ լսում:

Մոտենում եմ հեռուստացույցի տակի փոքր դարակին ու հանում իններորդ դասարանի ավարտական լուսանկարս՝ «վինետկան»։ Մաքրում եմ երկու սանտիմետրանոց փոշին ու բացում։ Երդվել էի, որ երբեք չեմ բացելու այդ տգեղ նկարներով լի գիրքը, պատերազմը ստիպեց․․․

Էջի երկու ծայրերին առաջնագծի իմ զինվոր ընկերներն են։ Մեկին նայելիս հպարտություն եմ զգում և ուրախանում, մյուսին նայելիս հպարտությունն ու անարդարության զգացումը խեղդում են այնքան, որ լաց եմ լինում։ Առաջինի անունը Արծրուն Հովհաննիսյանի էջում է, որպես քաջ հերոս, ով վիրավորվելով խոցել է զգալի թվով զրահատեխնիկա, երկրորդի անունը՝ սևը սպիտակի վրա գրված  անունների ցուցակներում։ Ամեն օր նոր ցուցակի անունները կարդալիս՝ անկասկած ցավ ենք զգում, բայց բառերը չեն կարող փոխանցել այն, ինչ զգում ես տեսնելով քեզ ծանոթ անուն։ Երբ տեսնում ես մի մարդու անուն, ում տեսել ես ինը տարի ամեն օր, ում հետ դպրոցն ավարտելուց հետո համարյա չես էլ խոսել, բայց մեծացել ես կողք կողքի, օգնել դասերին, նստել նույն նստարանին, մեկնել քաղաքից դուրս, կռվել, հաշտվել, ծիծաղել․․․ Կյանքդ կանգ է առնում այն մտքից, որ քո հասակակիցը, ով այլ պայմաններում երեք ամսից հանգիստ կավարտեր իր ծառայությունը ու կվերադառնար իր նպատակներին ու երազանքներին, ապագա չունի, իսկ դու անգամ չես կարող հիշել ձեր վերջին խոսակցությունը․․․

Դու կաս, իսկ նա՝ չէ, ու դու կաս հենց նրա շնորհիվ․․․ Նա հերոս է, ով անմահացավ։ Անմահացավ՝ փրկելով ընկերոջ կյանքը, ինչն ընդհանրապես զարմանալի չէ նրան մի քիչ իմացողների համար։ Բայց կյանքի մասին պատկերացումներդ տակնուվրա են լինում հարցից, թե ինչու կամ ինչ գնով․․․

Երևի ինչքան էլ ապրեմ, ամեն տարի մեծանալով կհիշեմ նրանց, մեկին՝ որպես պատերազմը հաղթած ու հայտնի հերոս, մյուսին՝ որպես հերոսացած, բայց այս աշխարհում մի որևէ տեղ ինձ հետ նույն պահին իր տված խաղաղության մեջ չապրող մարդու։

Խորհուրդ չեմ տալիս երկար մտածել այս հարցի շուրջ, խնայեք ձեր նյարդերը, քանի որ միայն այն մտքից, որ մի քանի հարյուր երիտասարդի կյանք մեր աչքերի առաջ ուղղակի կտրվեց, գժվել կարելի է․․․ Կատարվածը արդարացում չունի, ու չապրած կյանքը չի կարող կոմպենսացվել ոչ մի մեդալով։ Սակայն սա պատերազմ է, իսկ ինչպես մայրս է թաքուն լաց լինելուց հետո ինձ փորձում հանգստացնել, պատերազմի դաշտում զոհերն անխուսափելի են։

Պատերազմի դաշտում մարդկային արժեքներ չկան, սպանում ենք: Մեկը` շահի համար, իր երկրի ղեկավարության և դիկտատորի էգոն հարստացնելու, մեկն էլ՝ իր, ընտանիքի ու ազգի գոյության․․․ Սակայն ոչինչ չի կարող կշեռքի նժարն ավելի իջեցնել, քան մարդկային կյանքը։

Մարդկությունը երբեք չի հասկանա խաղաղության գինը, իսկ զոհերը երբեք չեն իմանա, թե իրենց հերոսությունը որքան ցավ կարող է պատճառել:

Երբևէ ձեզ մեղավոր զգացե՞լ եք անուն կարդալու պատճառով։ Ես զգացել եմ։ Երկու շաբաթ է` զգում եմ։

Քիչ է մնում աշխարհի բոլոր լեզուներով յուրաքանչյուր կրոնի աղոթքը սովորեմ, որ մտքումս ասեմ՝ անուն կարդալու ժամանակ։
Որովհետև չեմ ցանկանում ծանոթ անուն գտնել զզվելի ցուցակում, չեմ ցանկանում մեր դպրոցի ամենակոպիտ տղայի անունը կարդալ ցուցակում, ու երբ ինքս ինձ բռնացնում եմ ծանոթ անուն փնտրելիս՝ կրկին ատում եմ ինձ։ Ախր, բոլորն էլ իմն են, իմ եղբայրները, ու դպրոցի ամենահիմար և ամենալավ տղաները։

Մեկ տարի առաջ մտքովս անգամ չէր անցնի, որ երկիրն իրական պատերազմի մեջ կհայտնվի։ Իհարկե, միշտ էլ լսել եմ «պատերազմական երկիր ենք» արտահայտությունը, բայց դա ինձ համար հեռու ու շատ օտար միտք էր, դա ուղղակի փաստ էր, բայց ոչ իրականություն, անհեռանկարային մի պատմվածք։

Օտարազգի ընկերներիցս մեկի հետ էի խոսում, ու ասաց, որ երբեք չէր պատկերացնի պատերազմ 21-րդ դարում, որ պատերազմի մասին միայն գեղեցիկ կազմով գրքերում էր կարդացել։ Ես էլ ինքս ինձ հազիվ զսպեցի, որ չասեմ. «Ես նույնպես»։

Ամեն գիշեր առաստաղին նայելուց մտածում եմ՝ էս ամենն իրո՞ք իրականություն է, թե՞ ես եմ արդեն տարիքից ու մեր բակի ավտոլվացման կետի ձայներից խելքս թռցրել։ Գոնե տարիքից լիներ, կամ նույն գրողի տարած լվացման կետից։ Գոնե առավոտ արթնանայի՝ գնայի կենտրոն, ու մեր դպրոցի ամենակոպիտ տղան դիմացս դուրս գար, ես էլ քմծիծաղ տայի ու առաջ անցնեի, բայց ոչ։

Ես առավոտ արթնանում եմ ու աչքերով նրա անունն եմ փնտրում։ Հույս եմ հոգուս խորքում պահում, որ չգտնեմ։

Ու էսպես քանի-քանի առավոտներ ու գիշերներ եմ ունենալու։ Քանի առաստաղներ են երազիս գալու ու տարիքի մասին հիմար ինքնախաբեությունները։

Ընկերներով երբ հավաքվում էինք ու պատերազմի մասին էինք խոսում՝ մեր տղաների համար դա սովորական էր՝ բոլորը պատրաստ կանգնած էին, ու մեր աղջիկները պահը բաց չէին թողնում «ես էլ եմ գալու» արտահայտությունը հինգ անգամ իրար հետևից ասելու։
Փաստորեն ընկերներս խոստումներ պահել գիտեն։

Ու ես հպարտ եմ, որ նրանք խոստում պահել գիտեն, որովհետև ինձ խոստացել են գրքիս շնորհանդեսին գալ, ու ինձ հետ կինո գնալ, ու մեր ամենափոքր ընկերոջ համար 18 տարեկանի խնջույք կազմակերպել, ու ինձ խոստացել են հետ գալ, ուղղակի հետ գալ։

Բայց ցավոք, ես չեմ կարողանում ինձ պահել ու անուններ ման չգալ, չեմ կարողանում աչքերս կառավարել ու միտքս պահի հետ կանգնեցնել։

Ես չգիտեի, որ երիտասարդն էլ մահ կարող է տեսնել։ Չգիտեի, որ գերեզմաններում կարող են յոթանասուն տարեկանից ցածր մարդիկ լինել։ Սովորեցի։

Չեք համոզի, թե ճակատագիր չկա: Միշտ էլ իմացել եմ, որ կա, եթե ձեր ասածին հետևեմ՝ ասեմ չկա ճակատագիր, կհիասթափվեմ ամեն ինչից։ Հա, դեռ վարդագույն ակնոցներ ունեմ պայուսակումս, մեկ-մեկ պետք է գալիս։ Եթե ասեմ, որ չկա ճակատագիր՝ կլինի, որ անարդար է կյանքը։ Եթե ճակատագիր չկա, ո՞վ է այդ անարդարը, ով տանում է մերոնց։ Ո՞վ է այդ անարդարը, որ մեզ սովորեցրեց դողալ, բայց՝ հոգով դողալ։ Ո՞վ է, որ կարողացավ մեր հոգիներին ստիպել մրսել արցունքների մեջ, այն էլ՝ աղոթելիս։

Ճակատագիր կա։

Ես պատրաստ չեմ էդքան մեծ հիասթափության, դրա համար ասում եմ, որ կա։

Ճակատագիրն է, որ ինձ արագ մեծացրեց: Ես չէի ուզում, բայց ճակատագիրը հո չէ՞ր նայելու իմ ուզել կամ չուզելուն։

Ճակատագիրն է, որ ինձ ստիպեց մեղավոր զգալ, մի հերոսի մահվան մեջ, մտածել, որ ես եմ եղել հերոսի թշնամին, ոչ թե ճղճիմ թուրքը։

Եթե ճակատագիրը չէ, էլ ո՞վ կարող էր էդքան անխիղճ լինել։

Ճակատագիրն է, որ դրդեց կասկածել՝ վերջին անգա՞մ եմ քնում, մի երկու գիշեր է ինձ մնացել, թե՞ ինձ ոչինչ էլ չի լինելու, չեմ տուժելու պատերազմից։

Բայց հենց նույն ճակատագիրն էլ հասկացրեց ինձ, ասաց.

֊Հիմա՛ր աղջիկ, դու արդեն տուժել ես, դու արդեն տեսել ես, արդեն ապրել ես։

Աստված չէր անի էդպես։ Սա հաստատ գիտեմ։

Էնպես որ, էլ չասեք, թե ճակատագիր չկա։

Տատս միշտ շեշտում է, որ արվեստի հանդեպ իմ և եղբորս սերը գալիս է պապիկից։ Պապս` Խաչատուր Նորայրի Բաղդասարյանը, ում ցավոք լավ չեմ ճանաչել, Արցախի ազատամարտիկ էր և իր կյանքի մեծ մասը նվիրել է հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարին և մարտնչել Արցախի ազատագրական ճակատում։ Լինելով ինժեներ՝ նա նաև բանաստեղծ էր։ Ստեղծագործել է իր ամբողջ կյանքի ընթացքում՝ թե՛ սահմանին, թե՛ Երևանում, թե՛ հայրենի Բոլնիս-Խաչենում։ Խորհրդակցել է Շիրազի հետ։ Մինչև այսօր իր իրերի մեջ գտնում ենք արդեն մաշված տառերով փոքր թերթիկներ, նոթատետրեր և տետրեր, որտեղ նա գրի է առել իր բանաստեղծություններն ու երգերը։ Այս անգամ էլ աչքովս ընկավ Դաշնակցություն թերթի 1992 թվի օգոստոս ամսվա օրինակը։ Գինը՝ 1 ռուբլի։ Դրա էջերից մեկի վրա տեսա պապիս՝ մի քիչ մաշված նկարը, իր՝ Խաչատուր Խաչենցի, կենսագրությունն ու կռվի ժամանակ գրված բանաստեղծությունները։

ԻՄ ԳԱՆՁԱՍԱՐ

Գանձասարը հեքիաթն է իմ,

Առասպելը հայ մանուկի,

Գանձասարը թովչանքն է իմ,

Կոմիտասը իմ անտունի։

 

Քեզ տեսել եմ երազիս մեջ,

Հայոց Սասնա հուր-հրեղեն,

Քո սիրով եմ այրվում անշեջ,

Իմ Մարաթու՛կ դու բոցեղեն։

Դու իմ սրտի արտասվող լար,

Մեր հեքիաթի անհաս Պեգաս,

Դու Շիրազի անգին քնար,

Մենք հավերժ ենք՝ քանի դու կաս։

 

ՀԱՅԱՇԵՆ ՇՈՒՇԻ

Շուշի՛, իմ Շուշի՛, դու՝ բերդ ու ամրոց,

Դու լույս՝ մշուշի և աշխարհի բոց։

Հայոց աշխարհի անհայտ ընդերքում,

Գանձերի գանձն ես իմ լուսե երգում։

Երբ նվիրեցին քեզ դավի ձեռքով,

Մենք ետ վերցրինք մեր սրտի վերքով։

Այժմ քեզ հետ ենք, չե՛նք տա ուրիշի,

Դու հար պիտ ժպտաս, Հայաշե՛ն Շուշի։

Շուշի՛, իմ Շուշի՛, դու՝ բերդ ու ամրոց,

Դու հույս՝ մշուշի, Անմահության բոց։

***

Իմ Ստեփանակե՛րտ, դու իմ փունջ ծաղիկ․

Դու իմ սրտի բերդ, դու հայոց բալիկ։

Քեզ ո՞վ կթողնի մնաս ուրիշին,

Բախտդ քո ա՛զգը պիտի որոշի։

Կմեռնեմ հողում ես քո տիրական,

Այս կռվի բովում քո նվիրական։

 

․․․ ԻՍԿ ՄԵՆՔ ԿՄՆԱՆՔ

Հավատում էի՝ այս օրը կգա՛,

Այնքան ուրախ եմ, ա՜րևս վկա,

Այսօր լցվեցին սրտերը փխրուն,

Արցունք երևաց աչքերում տխուր,

Եվ փչեց զուռնան մեր Հայոց երգի,

Որ բալասանն է մեր ցավոտ վերքի։

Բոլորի կողմից ձեզ հալալ լինի

Մեր ոսկեվազյան խաղողի գինին,

Երգը կմնա հողում Արցախի՝

Որպես մեր հիմնը մեծ հաղթանակի։

Դուք կերթաք վաղը, իսկ մենք կմնանք,

Խոստովանում եմ ձեզ, որ կդիմանանք,

Դուք միշտ կմնաք մեր սրտերի մեջ,

Որպես հաղթության հավատամք անշեջ։

***

Երբ շատ փոքր էի, հարցնում էի՝

Ի՞նչ է Հայաստան,

Որ այսքան թանկ է ու նվիրական․․․

Տեսնես ինձ հե՞տ է ծնվել իմ մորից,

Թե՞ մորս հետ եմ ծնվել նրանից․․․

Ասացին՝ չկա՛ ուրիշ Հայաստան,

Նա է լոկ հավերժ ու նվիրական։

Ու այդ օրվանից ընդմիշտ հասկացա,

Որ այլ սուրբ երկիր ինձ համար չկա։

Կներես, իմ սիրու՜ն։

Կներես, որ վիրավորվել եմ հաճախ քեզնից։ Լեռներդ չեմ գնահատել, ճերմակ ջրվեժներդ չեմ գնահատել, սառը ջուրդ չեմ գնահատել։

Եթե ամբողջ կյանքումս էլ ներողություն խնդրեմ, էլի քիչ կլինի։ Չեմ հասկացել, որ դու ես իմ սերը, իմ ամենասիրունը, որ քեզնով եմ խաղաղ, քեզնով եմ քայլում դեպի առաջ՝ դեպի բարձրն ու մեծը։

Հիմա չեմ էլ կարող սերս ու նվիրվածությունս քո հանդեպ արտահայտել։ Բայց իմացի՛ր՝ սիրում եմ քեզ, էլ կյանքում չեմ նեղանալու նվիրածդ քաղցր ջրից, մայրամուտներից, ամենակապույտ ու պարզ երկնքից։

Այսօր արտասովոր տխուր ես։

Կապույտ երկինքդ բաց երկնագույն է դարձել, գունաթափվել է, կապույտի մեջ մխրճված շենքերդ փոքրացել են, էլ չեն երևում, զավակներդ էլ անհանգիստ աչքեր ունեն, իմ սիրու՜ն։

Ների՛ր, զավակներիցդ ոմանց չհասցրինք պաշտպանել, փրկել: Երկինք գնացին զավակներդ։

Տներում ողբ կա, ների՛ր քեզ ցավեցնելու համար։

Բայց գիտե՞ս, ողբը միախառնվել է ազատատենչ ոգու հետ։ Արի ոգիդ գերազանցում է քեզ նվիրած ողբին։

Ապրե՛ս, իմ սիրու՜ն, չես թուլացել՝ գիտեմ, տեսնում եմ։ Դու էլ գիտես՝ կողքիդ ենք լինելու, չենք թողնելու լաց լինես, աչքերդ կկարմրեն, մեր ամենաթա՛նկ։

Եթե ամեն անգամ

քեզ հիշելիս՝

ինչ որ մեկը մահանար,

այնքա՜ն սիրուն կլիներ

կյանքը,

աշխարհը։

Չեմ ասի,

թե մարդիկ չէին լինի,

մի քիչ

ծաղկեցված կստացվեն տողերս։

Բայց հա՛,

քիչ մարդիկ կլինեին

կամ միայն դու,

առաջինն ավելի նախընտրելի է։

Ես կընտրեի իմերին,

դու էլ կլինեիր

մոլորակումս։

Իրական մոլորակումս։

Իսկ հեքիաթումս միշտ կաս,

էլի եմ ասել։

Եթե ամեն անգամ

քեզ հիշելիս՝

արևներ մեռնեին,

քիչ կլինեին արևները,

մեկը կլիներ՝

միայն կուլոնս։)

Եթե ամեն անգամ

քեզ իմ մեջ սպանելիս՝

անձրևներ ծնվեին,

հիմա

ամեն օր անձրև կգար։

Տեսնու՞մ ես,

չեմ կարողանում սպանել քեզ։

Բայց

անձրևներ շատ եմ սիրում։

Ի՜նչ ափսոս,

համարձակություն չունեմ՝

անձրևների տեղատարափ ստեղծելու։

Ես փոփոխական մարդ եմ։
Փոփոխականությունս հաստատելու համար կարող եք կարդալ բոլոր գրած ու չգրած նյութերս։ Վստահ կարող եմ ասել, որ մեծամասնությունը սկսվում է «Ես»-ով։

Ինչպե՞ս հասկացա, որ փոփոխական եմ՝ հերիք չի, մի հատ էլ հետաքրքրությունս կորցրել եմ ամեն ինչի հանդեպ։
Երբ Շրջանայինի անցումի ծաղիկներից էլ հոտ չքաշեցի, որովհետև հիշեցի անդավաճան ալերգիայիս մասին, ու, ի զարմանս բոլորի, հաստատուն քայլերով դուրս եկա հենց ճիշտ տեղից։

Փոփոխականությունս սովորել եմ կյանքից։ Երեկ ես մոլորված առաջին կուրսի աղջնակ էի, ու կյանքն իր փոփոխականությամբ ինձ այսօր հասցրեց չորրորդ կուրս, որի մասին ես բնավ էլ չեմ գրի ու չեմ խոսի։
Իմ մտքում ու իմ ենթագիտակցության մեջ ես անվերջ պայքարի բռնվող մարդ եմ, սակայն բոլորն էլ գիտեն, որ արդեն մեծանալու ժամանակն է։
Ժամանակն է աչքերի մեջ պարող խորամանկությանը դավաճանելն ու քայլերն ավելի հաստատուն դնելը։

Երեկ գերմաներենի դասին նստած ինչ-որ կոպիտ բառեր էի լսում ու չհասկանալու տալիս, որովհետև ինքս չեմ կարող համակերպվել այն փաստի հետ, որ արդեն անհասկանալի բառերն ինձ համար բավականին հեշտ ու հասկանալի են։ Չեմ կարողանում համակերպվել, որ էլ սուրճ չեմ խմում, ու արտաքինիս փոփոխությունների մասին ծնողներից թույլտվություն աղաչելն էլ պարտադիր չէ։

Ախր, ինձ ինչ-որ կռիվ է պետք, որևէ կրակ, որի հետ կարող եմ անվերջ բանավիճել։ Իսկ կյանքի այն փուլը, որտեղ քիչ-քիչ հասկանում ես, որ ղեկը քո ձեռքում է, ու պատասխանատուն միայն դու ես՝ շատ արագ եկավ։

Եկավ հինգ օր առաջ՝ չորրորդ կուրսի հետ միասին, որտեղ ես լսարանների տեղն արդեն փակ աչքերով էի գտնում, ու դասախոսներին բարևելիս էլ չէի ամաչում։

Եկավ տասնութ տարեկանի պես, որտեղ կարծես թե երիտասարդ ես, բայց արդեն ժամանակն է։
Եկավ կորած ու անհետացած ընկերների հետ, որովհետև արդեն ափսոսանք կամ կռվի նշույլ չկար, ու բոլոր կողմերն էլ խաղաղված էին։

Մեծանալու հետ միասին ՝ կրճատվեցին երկխոսությունները թե՛ կյանքում, թե՛ նյութերի մեջ։ Կորան սենտիմենտալ տողերն ու գրիչը բռնելու ցանկությունը։
Բայց ես վստահ եմ, որ մի օր, երբ ամեն ինչի հետ խաղաղության պայմանագիր կնքած կլինեմ, երբ ինքս իմ հետ պայքարն ավարտված կլինի՝ կվերցնեմ ինձ պատկանող իրերը, որոնք սովորաբար թուղթն ու գրիչն են, ու իմ սիրելի սև թանաքով որևէ նոր պայքարի վերնագիր կգրեմ։ Երկար տարիներ ձգվող պայքարի բնութագիր, որովհետև ես փոփոխական մարդ եմ, ես այսօր ջնջում եմ ու վաղը նորից գրում, ու այդպես մինչև վերջ։