***

գիշեր է,

կանգնած ես

պատուհանի դիմաց.

աչքերիդ առաջ

մեռնում է երեկը`

անձայն գոռալով,

ոռնալով

ցավի

ու

կյանքի համար։

աչքերիդ առաջ

դողում է ներկան`

տոկուն թմրությամբ,

վերջին ցոլքի պես

պարզ,

հանդարտ։

միայն թե`

չկա վաղը,

չքացած ու ցմքած է այն,

կամ կգա,

կամ սոթ կտա,

կընկնի սառած ասֆալտին,

ինչպես թռչունը այլ ուղի բռնած,

որ փետրաթափ եղավ։

ու կսատկի,

կսատկի

ձմռան վերջին օրը`

լուսաբացը

չտեսած։

 

 

Չեմ սիրում վարդեր, դրանցից սուր հոտ է գալիս, իսկ ես սուր հոտերից ալերգիա ունեմ։ Նախընտրում եմ վայրի կարմիր կակաչներ վարդերի փոխարեն։

Փետրվարի վերջին, երբ եղանակը փոքր-ինչ տաքանում է, նախընտրում եմ հագնել կարճ կիսաշրջազգեստ, որ մի փոքր մրսեմ ու չզգամ գարնան մոտենալը։ Տնից դուրս գալիս երբեք չեմ մտածում ուրիշների հայացքների ու հնարավոր տհաճ դեպքերի մասին։

Սիրում եմ ընկերուհուս հետ գիշերային անկեղծ զբոսանքները, երբ դրսում բացի մի քանի սև հագած տղաներից ու գիշերային մարզանք անողներից ոչ ոք չկա։

-Մարտի ութդ շնորհավոր,- կլսեմ նորից ինչպես ամեն գրողի տարած տարի։

-Շնորհակալություն,- կասեմ մի քանի վայրկյան անց որպես պատասխան։

«Փորձանքը մի անգամ ա լինում»,- ամեն անգամ կրկնում է տատիկս, երբ տնից ուշ ժամի եմ դուրս գալիս։ Նայում եմ նրա անհանգստացած հայացքին, վերցնում հեռախոսս։

«Գնացի տատ»,- եթե ես ամեն օր տնից դուրս գալիս մտածեի հնարավոր փորձանքների ու ուշ ժամին ապահով հետ վերադառնալու մասին, կդառնայի տան բույս ու չէի կարողանա ապրել կյանքն ամբողջությամբ։

Աշխարհում երեք կանանցից մեկը կյանքի ընթացքում ֆիզիկական բռնության զոհ է դառնում։ Դեպքերի մեծամասնությունը մնում է ստվերի տակ։ Քչերը ունեն բավականաչափ համարձակություն իրենց պատմությունը բարձրաձայնելու։

Ներկայիս ՀՀ Օրենսգրքում նշված է կանանց և տղամարդկանց իրավունքների հավասարության սկզբունքի մասին, սակայն ինչու՞ են կանանց բռնությունների դատավարությունները ավարտվում դեռ չսկսված՝ դեպքի կրկնվելու ռիսկով։

Ապրելով պատրիարխալ հասարակությունում, որտեղ թե՛ կանանց, թե՛ տղամարդկանց կողմից ամեն օր զգում ես հասարակության կողմից ընդունված նորմերի պարտադրումը՝ մարտի ութի շնորհավորանք ստանալը արդեն վիրավորական է դառնում։ Կարծես հատուկ ընդգծվի, որ ես՝ լինելով իգական սեռի ներկայացուցիչ, ունեմ մի յուրահատուկ օր այդ մասին ևս մեկ անգամ հիշեցնելու։ Իսկ հետո կստանամ թանկարժեք վարդերը, որոնց պատճառով ալերգիաս ավելի կսրվի ու կշարունակվի ամբողջ գարնան ընթացքում։ Կանանց միամսյակ է, ասում են։

Մարտի ութը բավականին սխալ է ընկալվում մեր հասարակության կողմից։ Այն դարձել է տոնական զեղչերի ու վաճառքները բարձրացնելու միջոց։

«Մարտի ութդ շնորհավոր»,- ասում են։ Բայց ի՞նչ առիթով են նրանք շնորհավորում՝ կին լինելու՞, թե՞ երկու դար առաջ կանանց՝ քվեարկելու իրավունքը ձեռք բերելու առիթով։

Մարտի ութը այլևս արդիական չէ։ Ես այն դատապարտում եմ և դեմ եմ գնում մեր կողմից այդ օրվա սխալ ընկալմանը։ Մարտի ութը ուղղակի ոչ աշխատանքային օր է, առիթ՝ թանկ գներով ծաղիկներ գնելու և կանանց հաճելի նվերներ անելու։

Կանանց և տղամարդկանց իրավունքների հավասարության պայքարը ամեն օր է։ Մարտի 8-ին, ապրիլի 7-ին, հունվարի 28-ին և նույնիսկ դեկտեմբերի 4-ին։

1917 թվականին սպիտակ կանանց ընտրական իրավունքի ձեռքբերումից 2 դար է անցել։ Այդ ընթացքում կանանց՝ տղամարդկանց հետ հավասար իրավունքներ ունենալու պայքարը շարունակվել է՝ ամեն անգամ զարգանալով և նոր գաղափարներ առաջ բերելով։ Չնայած նրան, որ Հայաստանում նույնպես կարող ենք նկատել դրական փոփոխություններ, բայց հիմնական գաղափարը մնում է այն, որ մարտի ութը մնացել է սովետական սովորույթներից մնացած հնաոճ տոն։

Ըստ 2021թ-ի տվյալների Հայաստանում ամեն 4-րդ երեխան չի ծնվում՝ սեռով պայմանավորված հղիության արհեստական դադարեցման պատճառով։

Ակնհայտ է, որ դեռևս ընտանիքում գոնե մեկ տղա երեխայի առկայությունը ավելի ողջունելի է և ավելի մեծ ոգևորությամբ է նշվում։ Պատճառները շատ են, բայց դրանք չեն արդարացնում չծնված աղջիկների փոխարեն տղաներին նախընտրություն տալը։

«Պահանջվում է վաճառողուհի» կարդում եմ ես երբեմն խանութների կողքով անցնելիս։ Հիմնականում նրանք փնտրում են «բարետես արտաքինով» երիտասարդ կանանց։

Գործատուները բնականաբար աշխատանքային հարցազրույցի ժամանակ կարող են թեթևակի շոշափել կնոջ անձնական կյանքի մասին հարցերը՝ ամուսնացա՞ծ են, արդյոք պլանավորու՞մ են երեխա ունենալ։

«Բա ե՞րբ ես ամուսնանում»,- կիսակատակ կհարցնեն բոլոր հետաքրքրված բարեկամները, հարազատները, հարևանները։ Իսկ ամուսնանալուց հետո հաջորդ ամենաշատ տրվող հարցը կարծում եմ պարզից էլ պարզ է։ Կինը պարտավոր է հասարակության կողմից ակնկալվող ժամանակահատվածում ամուսնանալ, ընտանիք կազմել և երեխաներ ունենալ։

Իսկ ինչու՞ պետք է ինչ-որ մեկը որոշի մեր փոխարեն։ Կանայք ունեն ընտրության իրավունք 1917թ-ից սկսած։ Ինչպես հագնվել, երբ և որտեղ գնալ, ում հետ շփվել ու երբ ամուսնանալ։ Այս ամենը կնոջ անձնական կյանքի մասն է կազմում, որը չպետք է քննարկվի ուրիշների կողմից։

Նույն Մարտի 8-ը, նույն ծաղիկներն ու տոնական զեղչերը։ Արդեն ձանձրալի է դառնում։

 

 

 

 

 

 

 

էսօր քայլում եմ,

վաղը հեծանիվ կվարեմ,

մյուս օրը կվազեմ,

բայց չեմ կանգնի։

ինձ փոքրուց սովորեցրել են,

որ կանգնելը հարցի լուծում չի,-

«վատ երևույթ է,

բայց ոչ պատժելի»։

ես պիտի ընտրեմ,

տնտղեմ,

պրպտեմ

ու հիշեմ,-

«դա իրավունք է,

և ոչ պարտականություն»։

միայն վատ կլինի փողոցների վիճակը,

կհոգնեն

ամեն օր ինձ լսելուց,

կզզվեն ինձնից,

իսկ ես նրանց շատ եմ սիրում,

իսկ ես շատ մոտ եմ նրանց հետ

ու ամեն գաղտնիք

պատմում եմ պարտադիր։

էսօր քայլում եմ,

վաղը հեծանիվ կվարեմ,

մյուս օրը կվազեմ,

էն մյուս օրը կհոգնեմ,

կգնամ տուն,

(հաստատ կգնամ)

ու

կքնեմ

բազկաթոռի մեջ նստած,

և այդ պահից սկսած`

ես ավարտած կլինեմ իմ դերը,

իրավունքը, որ անվանել են պարտք,

իսկ բառերը, որ նեղացրել եմ վաղուց`

կհեռանան անդարձ,

ու ես ոչինչ կլինեմ,

ու առավոտը կգա հաստատ,

ու փոփոխություն չի լինի

(վստահ եմ,

նույն նստարանը,

նույն կատուները,

նույն աղբամանները,

նույն նույնը)

ու…

ու վերջ։

Բարի գալուստ մի քաղաք, որտեղ փողոցները տխուր են, իսկ մարդիկ մռայլ կամ միգուցե հակառակը: Քաղաքի անունը գեղեցիկ է, իսկ այլ քաղաքում տեղի ունեցող պատմությունները միշտ ողբերգական կամ ծայրահեղ վերջաբան են ունենում: Քաղաքի անունը Երևան է, իսկ ապրող մարդկանց կարգավիճակը՝ ծանր: Երևանը հաճախ անվանում են վարդագույն քաղաք, թեկուզ գունավորը քաղաքում քիչ է, իսկ հակառակը՝ անգույնը միշտ գերակշռում է: Երևանը միշտ իր այցելուներին է սպասում, որպեսզի զարմացնի հազարավոր քանդակներով, թանգարաններով, պուրակներով ու բազմազան համեղ ու հետաքրքիր վայրերով, բայց չգիտես ինչու, այդ ամենը քիչ է մարդկանց: Երևան շատ չեն գալիս, Երևանից շատ գնում են…

Գիտե՞ս, Երևանը տխուր քաղաք է: Դե հա, գիտեմ, հիմա մտածում ես այդքանից հետո էլ ո՞վ ուրախ կլինի, բայց չէ, դա դեռ ամենը չէր: Երևանում միշտ բաժանվում են, Երևանում միշտ դավաճանում են… Երևանից բաժանվում են, Երևանին դավաճանում են, բայց Երևանը բարի է, միշտ ներում է, միշտ հետ ընդունում` համոզված լինելով ու գիտակցելով, որ իրեն կրկին լքելու են, երբ ավելի հարմար տարբերակ գտնեն: Իսկ ի՞նչ անի խեղճ Երևանը, ելք չկա, ճար չկա…

Երևանում ամեն քայլափոխին քեզ ստում են: Ստում են, որ նման գնով ոչ մի խանութից զգեստ կամ ինչ-որ հիմար ապրանք չես կարող գնել, ստում են, որ ձմերուկը քաղցր է, ստում են, որ… Ստում են գումարի, զգացմունքի, վերաբերմունքի մասին… Ստում են, որ ձմռանը Երևանում ցուրտ չի լինում, բայց չեն պարզաբանում, որ չես մրսի, եթե ձմռանը միայնակ չլինես կամ հաստ վերարկուդ քեզ չի տաքացնի, եթե կողքինդ սխալ մարդ է:

Երևանում տարբերվողներին, խելացիներին, գեղեցիկներին չեն սիրում: Երևանում սովորել են տեսնել ստանդարտ ինչ-որ բաներ, ինչ-որ մարդկանց, իսկ երբ տեսնում են ինչ-որ ստանդարտներից դուրս բան, կամ մարդ, միանգամից սկսում են ընկճվել, վիճել, բամբասել: Երևանում սովորել են շրջապատված լինել հիմարներով, որովհետև հիմարի ստին հավատալը ավելի ձեռնտու է, քան խելացի մարդու կողմից հիմնավոր բերված փաստերին: Երևանում գեղեցիկը ու գեղեցիկներին չեն սիրում, որովհետև վախենում են միայնակ մնալուց, փոխարինելուց ու փոխարինվելուց: Կամ միգուցե գեղեցիկը վախեցնում է նրանց…

Երևանում քիչ են ժպտում, որովհետև ցավ ու տառապանք են տեսել, պատերազմ են տեսել, կորուսնտեր են ունեցել, ցուրտ, խավար ու ավերվածություններ են տեսել…

Երևանում հիասթափված են, որովհետև հոգնել են նույն միապաղաղ կյանքից, նույն ավտոբուսներով տուն ու աշխատանքի գնալուց, նույն մարդկանց միշտ տեսնելուց…

Երևանում մարդիկ էլ առաջվանը չեն… Նրանք էլ միմյանց չեն իդեալականացնում, իրավիճակները նույնպես, որ վերջում չկանգնեն այն իրականության առաջ, ոչ այն մարդիկ կան, որոնց իդեալականացրել էին, ոչ էլ  իրավիճակները…

Երևանում Ամանորը էլ առաջվա պես հույսերով ու երազանքներով չեն դիմավորում: Էլ ո՛չ հույսեր ունեն, ոչ երազանքներ, երևի հոգնել են միշտ սպասելով ու այդպես էլ չստանալով ու հիասթափվելով: Երևանում դադարել են հավատալ հեքիաթներին ու հրաշքներին…

Երևանում դադարել են հավատալ սիրուն, որովհետև հոգնել են խաբված, կոտրված, հիասթափված լինելուց: Հոգնել են առաջ շարժվելուց, իրենց այնպես պահելուց, ասես ամեն ինչ կարգին է, բայց իրականում աշխարհը փուլ է եկել իրենց գլխին, իսկ երազանքներն էլ ծանր օդի նման խեղդում են իրենց:

Երևանում հոգնել են ուժեղ լինելուց, սխալ մարդկանց սիրելուց:

Հոգնել են ավտոբուսներին երկար սպասելուց, ժամանակը անիմաստ վատնելուց:

Երևանում ուղղակի ուզում են երջանիկ ապրել:

Երևանում ուղղակի ուզում են ապրել…

Հիվանդ ժամանակ պետք է դեղ բերեիր ու տաք թեյ պատրաստեիր ինձ համար, բայց դու ուրիշ մեկի համար ցուրտ ու քամոտ եղանակին դեղատուն գնացիր, իսկ հետո նրա սիրած թեյը պատրաստեցիր, սակայն նա արթնացավ և ուրիշի անունը տվեց․ բարկացար՝  շա՜տ բարկացար․․․

Պետք է միասին սրճեինք, չէ՞ որ միայն հարազատ մարդկանց համար ենք սուրճ պատրաստում, իսկ դու այդպես էլ ինձ համար սուրճ չպատրաստեցիր, մենք նույնիսկ տարբեր էինք այդ հարցում. դու այն դառն էիր խմում, իսկ ես՝ քաղցր: Դե, ասում են այն վնաս է սրտին, չէ՞:

Մենք երկուսս էլ սիրում էինք գինովանալ, բայց երբեք իրար հետ թեկուզ մի գավաթ գինի չխմեցինք, որովհետև գինովցած մարդու թշնամին անկեղծությունն է, իսկ դու ատում էիր քո թշնամիներին:

Պատկերացնու՞մ ես, ես մինչև հիմա տանգո պարել չգիտեմ, որովհետև դու այդպես էլ ինձ պարել չսովորեցրեցիր:

Ցավս չզգացիր, բայց փոխարենը դարձար իմ բաց վերքը, որն այդպես էլ չի բուժվի, որն այդպես էլ չի սպիանալու:

Խոսեցիր չգնահատելուց, բայց այդպես էլ գնահատել չսովորեցիր:

Խոսեցիր ապագայից, բայց ապրեցիր անցյալով:

Չեկար հանդիպման արևոտ եղանակին, բայց ձմռանը դրսում սպասեցիր լրիվ այլ մարդու:

Դու այդպես էլ չիմացար, թե ինչ ծաղիկներ եմ սիրում, փոխարենը նվիրեցիր նրան, ով ատում է դրանք:

Ընտրեցիր նրան, ով քեզ երբեք չէր ընտրի:

Ինձ չներեցիր բարձր խոսելս, բայց համակերպվեցիր նրա բութ լռությանը:

Պատերազմեցիր իմ դեմ, իսկ նրա՝ համար․․․

Գնացիր այնպես, որ երբեք հետ չես գա: Գնացիր այնտեղ, որտեղ երբեք չէին ընդունելու, առանց գիտակցելու, որ երբեք այստեղ քո տեղը չի լրացվելու:

Հ․Գ․ Մի՛ սկսիր նորը՝ նոր տողից, երբ վերջակետեր չես օգտագործում․․․

Հ․Գ․Գ․Մարդիկ վիրակապ չեն, այլ վիրահատություն․․․