- Ինձ զենք տվե’ք:

- Յա, այ տղա՞, էդ ի՞նչ էղավ, զենքն ինչի՞դ է:

- Պետք է, տո’ւր:

- Լավ, լավ, հասկացա. քո համար փայտե հրացան կսարքեմ:

- Փայտե հրացանը քեզ պահիր. ինձ զենք է պետք, հասկանու՞մ ես, որ թուրքին կրակում է, այ էդ տեսակ:

- Հա՜… Պապդ հիմա ո՞ւմ դեմ է կռիվ ելել:

- Է՜, ասում եմ՝ զենք տուր, դու հարցե՞ր ես տալիս:

- Է՜, գժվեցի՞ր, ինձ որտեղի՞ց էդ տեսակ զենք: Գնա՝ թող պապդ էլ տա:

- Կգնամ… Փայտե հրացանդ էլ թուրքին կտաս…

* * *

- Պապ, քանի Ապոյին չեն զարկել, զենքդ տուր:

- Ի՞նչ զենք, լաո՜:

- Է՜, քո զենքը, հորդ զենքը. դու մեծացել ես, հիմա ինձ տուր:

- Է՜, Լա՜ո, չկա՜…

- Ո՞նց չկա, բա ու՞ր մնաց:

- Թուրքը տարավ:

- Ինչու՞ տվիր:

- է՞, ի՞նճ էնիյ, քզի ղուրբան:

- Կրակեիր:

- Պատրոն չկար:

- Ճարեիր:

- Հուստե՞:

- Թուրքը ո՞նց էր ճարում:

- Թուրկին մենձ երգրներ կիդային:

- Դու էլ ուզեիր:

- Դո՞ր գածիր-եգար:

- Հորիցս զենք ուզելու:

- Է՞, տվե՞ծ:

- Չէ, փայտե հրացան էր ուզում տար, չվերցրի, դրանով Ապոյին ո՞նց պաշտպանեի:

- Մենձ երգրներ լը մըզի համեն ինչ փեդե կիդայն՝ փեդե զենք, փեդե խոստում, փեդե հույս… Երևի մեր փայ Աստվաձ լը փեդե էր… Ըդոր համար լը թուրկի տվուգ կրագներու մեջ վառվան, պարբան… Դու խելոկ իս, հա՜, որ փեդե բան չսվերծի…

- Հետո՞:

- Մանուգ Ապոյի պադմուտյան վե՞րջ քարծուս, ըսիմ…

- Չէ, չպատմես… Մինչև զենք չճարես չպատմես: Ես անզենք ի՞նչ խղճով ու նամուսով Ապոյի աչքերին նայեմ:

- Զի՜մ ծուռ, սկզբուց պադմի՞մ: Ապոն լը քզի պես մանչ մեր…

- Մի՜, մի՜, մի’ պատմի՜ր… Ապոյին ասա դիմանա, ես հիմա եկա՜…

- Էդ դո՞ր, լա՜ո, կեծի՜:

- Զենք ճարելու՜, Ապոն մենակ է, ես ի՞նչ խղճով նայի՞մ…

- Տո, ծո՜ւռ, Մանուգ Ապոն զարնվա՜վ, Ապոն էլ չկա՜, տղա՜…

- Չէ՜, չէ՜, դու էդ պատմությունը լավ չգիտե՜ս, մի պատմիր… Ապոն էնտե՜ղ է, էնտեղ կռի՜վ է, Ապոն դեռ կռիվ կենե, հիմա՜, հիմա եկա՜…

* * *

Ինձ զե՜նք տվե՜ք…

Զարթնում է քաղաքը, որը, գուցե, կարգին չէր էլ քնել։ Ես, ոչ երկարատեւ ապրածիս շնորհիվ, մի բան հասկացա. եթե ուզում ես աշխարհի սիրունությունը զգալ, պետք է արթուն լինել էն պահերին, երբ բոլորը վաղուց քնած են։

Հիմա քաղաքն ու աշխարհը զարթնել են ու թմրեցրել իմ խաղաղությունը։

Ես, նորից մոլորակը կեղտոտող էս արթնության կանոնները վզիս փաթաթած, քայլում եմ՝ յոթ միլիարդի չափաբաժնով քնաբեր սարքել չբաշարողի կիսահուսահատ հարմարվողականությամբ։

Քաղաքը, որում ինձ վիճակվեց արթնանալ, ճակատագրի հանելուկ դարձած խաղի պատճառով, ինչ-որ մի թվի հազիվ է դուրս պրծել երախը լայն բացած երկրի շնչելիքից։

Ես քայլում եմ առատաձեռնության, կամ թե չափազանցության հերթափոխի արդյունքում քաղաք կոչված էս տեղով, ու կոկորդս մղկտում է մահվան՝ էստեղից ոչ մի կերպ չմաքրվող հոտից։

Ես քայլում եմ գույն չունեցող կամ վաղուց անգույն դարձած էս քաղաքով ու սարսափում էն մտքից, որ էս քաղաքում ապրողներին էլ ոչնչով չես զարմացնի։ Էս քաղաքի ժողովուրդը իրար վրա դարսված ու իրենց սառնությամբ իրար մի քիչ ջերմացնող անվերջանալի դիակներ տեսնելուց հետո, պիտի որ անզգայացած լինի վաղուց։ Էս քաղաքում ապրելու համար մարդիկ մի անգամ արդեն մեռնելուց պրծել են ու երևի իրենց միջից մեկընդմիշտ հանել իսկականից մեռնելու վախը։

Էս քաղաքում ապրում են միայն ջահելները … 30-ը հաղթահարածների աչքերից չի ջնջվում մահվան բերանից հազիվ դուրս պրծածի տագնապը, որը, երևի, իրենց խանգարում է ապրել։

Էս քաղաքում դժվար է մի տուն գտնել, որի պատերը երբևէ սևացած չեն եղել նկար դարձած մարդկանցով։ Երբ փոքր էի, մեր տանը էդպիսի երեք նկար կար։ Հետո, չգիտեմ իրենք մեզ, թե մենք իրենց լքեցինք։

Հուշերիցս վերակենդանացած պատկերի դառնությունը ստիպում է մտածել, որ, եթե ինչ-որ մեկը որոշի բոլորի տներից հավաքել էդ նկարներն ու շարել իրար կողքի, հավանաբար կխելագարվի՝ կյանքից էդպես էլ բան չհասկացած ու մեռնելու համար ծնված էս բոլոր մարդկանց աչքերի միևնույն արտահայտությունից։ Էդպես նկարվում են միայն էն ժամանակ, երբ հստակ է՝ ինչ որ մի պահից էդ նկարը սևով ժապավենվելու է։

Քայլում եմ արդեն մի քիչ սիրունացած էս քաղաքով ու աչքերիս առջևով անցնում է՝ հիմա արդեն ամուր սարքած էս շենքերի տեղում ինչ-որ մի թվի ապրելու փոշիացած իրավունքը: Մտածում եմ՝ երևի, մեծ ուժ պետք եղած կլինի, ոչինչ հիշեցնող փշրանքներից՝ սառույց դարձած մատներով նոր քաղաք մոգոնելու համար։

Նոր քաղաք, որում ինչ-որ մի թվից հետո շիրմաքարերը, ցավից ցնորվածները, հավերժ որբացածները, անդամալույծներն ու էս ողջ ֆոնին իբրև առողջ մնացածները ապրում են կողք կողքի՝ ներսում կռացած չբարձրաձայնվող վիշտը մեկ-մեկ առանց բառերի իրար հետ փոխանակելով:

Չէ որ Էս քաղաքում ժպիտդ միայն քոնն է, իսկ արցունքներդ բոլորինը։

Հետո քայլում եմ ու մտածում, որ էս քաղաքում մի բան կա միայն, որ բոլորինն է՝ դա եղևնիներով սկսվող ու շիրիմներով ավարտվող գերեզմանոցն է։ Էստեղ չկան ուրիշի մեռելներ։ Էստեղ գալուց բոլորը բոլորի համար լաց են լինում։ Էստեղ բոլորը թաղել են բոլորին։

Ես քայլում եմ ու մտածում, մտածում, հետո հասկանում, որ էս քաղաքում (ինչպես և ողջ աշխարհում) չխելագարվելու համար պետք է քիչ մտածել։ Դադարեցնում եմ քայլերս՝ մի քիչ շունչ առնելու, բայց մտքերս դեռ շարունակում են անկանոն իրենց ընթացքը, որը մի օր ինձ թղթով գիժ է սարքելու

Իսկ դեռեւս առանց թուղթ գժի կիսատ պռատությունն անգամ չի խանգարում, որ մտքումս վերակենդանանան ծնվելու պահից պատմված ու ամեն տարի նույն օրը թարմացվող պատմությունների ճնշումը, ու ես հետ գնամ երեք տասնամյակ։

Ձմեռը 7 օրեկան է։

Կեսօրին մի քիչ է մնացել, ու էս քաղաքում խառնաշփոթ է. բոլորը շտապում են ինչ-որ մի բան էլ հասցնել, մինչև…

Առավոտյան գրականության ուսուցիչ Լուսյա Սահակյանենց ընտանիքում նորից պատերազմ է։ Բոլորի բացակաները մեկ առ մեկ շարող էս խեղճ դասատուի տղան՝ Արեգը, ոչ մի կերպ չի ուզում դպրոց գնալ։ Խեղճ երեխային բաժին է հասել տիեզերքի ամենից ազատազուրկ տիտղոսը . «դասատուի էրեխու խարանը»։

Լուսյան խեղճին մի կերպ քարշ է տալիս դպրոց՝ սրանից 300 տարի առաջ, ամեն օր մի քանի տասնյակ ֆրանսիացու հենց էս կերպ քարշ էին տալիս Գրեւի հրապարակ, որտեղից վերադարձ էդպես էլ չգրանցվեց։

Լուսյան ու Արեգը հասնում են դպրոցի բակ ու տղայի` «Երբ ա էս դպրոցը քանդվելու` պրծնեմ» մարգարեություն դարձած երազանքով մայր ու որդի հրաժեշտ են տալիս իրար՝ մտնելով միևնույն դպրոցի տարբեր դասարաններ։

Քաղաքի ու աշխարհի բոլոր դպրոցները տնքում են՝ աշակերտների հոսքից։ Ամենուր տկտկում է ժամացույցների սլաքները։ Դասատու թե աշակերտ, աչքը ժամացույցից չկտրելով, ընդմիջում են ուզում։

Էդ օրը դասը դադարում է սովորականից 20 րոպե շուտ։ Էդ օրը դասատուի ասած վերջին՝ գուցե կիսատ մնացած նախադասությամբ ավարտվում է ինչ-որ մեկի՝ աշխարհից մի բան սովորելու պատմությունը։

Ցնցվում էր դպրոցն ու քաղաքը՝ 40-ը հատած ջերմությամբ երեխայի նման, որին հանգստացնելը չէր խանգարի, ու եթե պրոֆեսիոնալ մի լուսանկարիչ էդ պահին կորցներ կյանքի համար վախեցողի՝ բոլորիս հատուկ թուլությունն ու անմահացներ պատկերը, երևի, մենք էլ ցնցվեինք՝ 6 տարեկան աշակերտի ու 40 տարվա մանկավարժի՝ իրարից կյանք աղերսող հայացքների դողից։

Գրականության Լուսյա Սահակյանը՝ դպրոցի ամենավախենալու դասատուն, չի կորցնում իրեն՝ ջարդոտված գրատախտակի տակից մի կերպ դուրս սողալով, բացում է երկրորդ հարկի կիսաճաքած պատուհաններն ու բոլոր աշակերտներին իջեցնում ներքև, միաժամանակ չդադարեցնելով Սևակ պարապել. «․․Ձյուն մաղեց մեր բաց գլխին. ․․․Ձյուն մաղեց կրակի պես»…

Նույն պահին կողքի սենյակում անտանելի աղմուկ է՝ գրապահարանի տակ մի երեխա օգնության սպասումով եղունգներով ճանկռում է պատը, որից էն կողմ իր կյանքի հաշվին հերոսանում է մայրը։

Հետո պատը ճանկռողների քանակը մեկով պակասում է։

Կոլեկտիվ թաղման հերթական տեսարանն է՝ էս քաղաքում ինչ-որ թվի դա պարտադրված սովորականության պես սարսափելի մի բան է եղել․․․ Մի կին է՝ չգիտես ցրտից, թե մարմնից դուրս էկած ու արդեն իրենից անջատ ապրող կյանքի անզգայացումից սառած, կանգնել ․․․ Դեմքի վրա անշարժացել են բոլոր ժեստերը՝ եկել է հողին հանձնելու կողքի դասարանի պահարանի բաժին դարձած իր միակ որդուն, որին դիակների առատության ու դագաղների սակավության պատճառով որոշվեց հողին տալ հենց էդ պահարանի մեջ տեղավորած, …կողքին շարված են իր՝ Սևակի դասը էդպես էլ մինչև վերջ սովորել չհասցրած աշակերտները ու նրանց հատուկենտ ողջ մնացած ծնողներից մի քանիսը ․․․

Գնում է ժամանակը․․․ 28 տարի անց Լուսյա Սահակյանը դարձյալ պիտի մտնի վերաշինված ու իր խնդրանքով պահարաններից ազատված նույն դպրոցի, նույն դասարան՝ երդումով. այլևս երբեք ոչ ոքի բացակա չի դնելու, որ էլ ոչ մի երեխա դպրոցի քանդվելու մասին երազանքներ չպահի։

Լուսյան պիտի բացի դասարանի դուռը, որտեղ ինձ սովորեցրին էս քաղաքի քնի ու արթնության իրական սահմանը …

Պիտի մտնի դասարան բոլորիցս իր համար Արեգ սարքելու ու Սևակի դասը գոնե էս անգամ, մինչև վերջ պատմելու համար․․․

Զգում եմ, որ գլուխս հիմա կպայթի երբեք չտեսածս պատկերների ծանրությունից:

․․․Զարթնել է քաղաքը, իսկ ես դեռ քայլում եմ ու մտածում՝ քնե՞լ էր արդյոք նա երբևէ…

Ես մի փոքր, մի քիչ ավելի շատ, քան այդ մի փոքրը, շտապեցի քո հարցում: Դու դեռ չէիր ասել, որ սիրում ես, իսկ ես արդեն որոշել էի, թե որ վերնաշապիկդ եմ առավոտյան արդուկելու:

Դու ինձ ոչինչ չէիր ասել, իսկ ես արդեն որոշել էի, թե առավոտյան մեզնից ով պիտի շուտ արթնանա, որ մյուսին արթնացնի. իհարկե՝ ես (ինձ ասել էին, որ համերաշխ ընտանիքներում կինն է ամուսնուն արթնացնում), կամ դու, բայց գիտես՝ դա արդեն էական չէ, մենք դեռ կհասցնեինք որոշել, թե երբ ենք արթնանալու (դու պիտի անընդհատ ասեիր, որ զարթուցիչի կարիք կա, իսկ ես խոստանալու էի, որ դրա կարիքը դու առհասարակ երբեք չես զգալու, ես մտածում էի, որ կողքիդ կա՛մ կորցնելու եմ քունս, կա՛մ երբեք չեմ արթնանալու), բայց մեր պատմությունն այդքան չերկարեց, որ բանը հասներ միասին արթնանալուն:

Ես կարծում էի, որ առավոտյան նախաճաշին երկու ձվից ձվածեղը քեզ կգոհացնի, իսկ մինչև ընթրիք հաստատ ավելի լավ բան կհասցնեի մտածել: Դու բանը համատեղ նախաճաշերի էլ չհասցրիր, իսկ ես արդեն մտածում էի՝ ինչ ենք ուտելու ընթրիքին (ես մի փոքր, մի քիչ ավելի շատ, քան այդ մի փոքրը, շտապում էի քո հարցում):

Ես կարծում էի, որ մեր սենյակում պատուհանի մոտ քնելու հերթ չենք սահմանի, ինձ թվացել էր՝ լավ գիտես, որ ինձ համար դա էական չէ, որովհետև կարևորն ընդհանուր սենյակն է, բայց դու չէիր ասել, որ մենք նույնիսկ ընդհանուր տանիք չենք ունենալու:

Խոստովանեմ, որ նույնիսկ երեխաների անուններ էի հասցրել մտածել (այնպես, թռուցիկ), չնայած՝ գիտեի, որ երեխաներիդ անուններն ինքդ ես որոշելու, բայց դու չէիր ասել, որ ուզում ես ինձ նման աղջիկ ունենալ, դու բանը երեխաների չհասցրիր:
Ես ընտանեկան վեճեր ու հաշտության ճանապարհներ էի հորինել, դե որովհետև ինձ ասել էին, որ բոլոր ընտանիքներում վեճեր լինում են, բայց դու բանը ընտանիքի էլ չհասցրիր:

Դու բոլոր հարցերում բանը չհասցրիր գլխավորներին, իսկ ես բոլոր պարագաներում մի փոքր, մի քիչ ավելի շատ, քան այդ մի փոքրը, շտապեցի քո հարցում:

Ամեն ինչ սկսվելու էր վերնաշապիկդ արդուկելուց. եթե ես մի անգամ առավոտյան արդուկեի վերնաշապիկդ, հետո մենք պիտի համատեղ ընթրիքներ ունենայինք, ընդհանուր տանիք, բնականաբար, նաև ընդհանուր սենյակ, երեխաներ, ընտանեկան վեճեր ու հաշտություններ (դե, որովհետև չկան ընտանիքներ, որտեղ վեճեր չլինեն), համատեղ հոգսեր, խնդիրներ, դրանք տղամարդավարի հաղթահարելու համարձակություն, մի քանի անգամ ծաղիկներ, կենցաղային իրեր, իմ սիրելի ծաղկավոր թեյնիկը (ծննդյանս օրվա համար կարող էիր մտածել):

Քեզ տեսնելուս առաջին վայրկյանից ընտանիք էի հորինում, բայց դու ինձնից խոհեմ գտնվեցիր, բանը չհասցրիր քո վերնաշապիկներն արդուկելուն, որ հորինածս ընտանիքն իրականություն չդառնա, որովհետև լավ գիտեիր, որ այդտեղից ետդարձեր չկան (ինձ համար, համենայնդեպս):

Պողոսը մեր բակի ամենապերճախոս սրիկաներից էր։ Իր բառերով ասած՝ մինչեւ հոգու գաղտնի անկյունները դեմոկրատ։ Էն ժամանակ քչերս էինք հասկանում նման խուճուճ բառերի իմաստը, բայց հավատում էինք, որ Պողոսն էդպիսին է, որովհետեւ վստահ էինք, որ դեմոկրատ բառի իմաստը բառարաններում նշանակում է էշություն։

Պողոսին ընդամենը գետնից մի քանի սանտիմետր բարձրություն էր պետք՝ դրա վրա թառելու ու անվերջ խոսելու համար բաներից, որոնցից ոչ ոք գլուխ չէր հանում (երևի ինքն էլ)։ Հեշտ է խոսել քեզ չհասկացողների հետ, որովհետև հեշտ է խաբել անտեղյակներին։ Իսկ Պողոսը հեռու չէր ստախոս լինելուց։։

Հետո, չգիտեմ՝ ոնց, Պողոսը դարձավ եղբորս ընկերը՝ ստիպում էր նրան իր հետ շփվել, որ երկուսով լավ մարդ դառնան։ Պողոսի լավ մարդ դառնալու հրավերները երևի գրավել էին եղբորս։ Ու նրանք դարձան ընկերներ։

Մի օր Պողոսի հետ ընկերանալու եսիմորերորդ ամսում եղբայրս տուն եկավ արյունլվա դեմքով։ Երկար զզվեցնելուց հետո, պատմեց, որ կռիվ է արել միանգամից 7 հոգանոց խմբի հետ։

— Մռութիդ ես կերել, որովհետև ապուշ ես։ Մենակով 7 հոգու դեմ կռիվ ես գնացել, որ հերոսանաս, բայց արդյունքում գլուխդ ջարդել են,- հմտորեն սկսեցի սփոփել։

Երբ չափն անցա, նետեց, որ մենակ չի եղել, ու որ դա հերոսանալու վատագույն ձևն է, որ կարող էր ընտրել։

Պարզվեց՝ Պողոսը խոստացել էր, որ կգնա հետը։ Ու զարմանալիորեն կատարել խոստումը։ Երբ բանը հասել էր անխուսափելի ձեռնամարտին, Պողոսը աննկատ գոլորշիացել էր ու ընկերոջը գցել էդ 7-ի կրունկների տակ։ Երբ իրավիճակը հանդարտվել էր, մեկ կամ մի քիչ ավելի շաբաթ հետո, Պողոսը հայտնվել էր՝ շատ հաստատուն իր արդարացումը թևի տակ։

— Ախր, ինչի՞ց ես նեղացել, ախպերս, դու գիտես՝ ես դեմոկրատ մարդ եմ։ Ես չեմ կարա բռնեմ ինչ-որ մեկին քացու տակ քցեմ՝ դա հակասում ա Սահմանադրության եսիմորերորդ հոդվածի, եսիմոր կետի, եսիմորերորդ տառին։

—Ռադ արա էդ ապուշ օրենքները, շենքի հետևը իրար սատկացնելուց միակ օրենքը առաջինը խփելն ա։ Կա՛մ էս թաղի համար առանձին Սահմանադրություն գրի, կա՛մ քո պես դեմոկրատներին հասկացրու, որ իրենց Սահմանադրությունը մենակ կոստյումավորների համար ա.– շպրտել էր եղբայրս։

Մի քանի օր հետո վերքերն էլ անցան, դրանց ցավերն էլ։ Բայց Պողոսի ու իր դեմոկրատ բառի այլանդակ պատկերը հավերժական պիտանելության ժամկետ ստացան։

Երկրորդ կուրսում էր սովորում Պողոսը, երբ մի երեկո բեռնատար մեքենայի ուժեղ դղրդոցը բոլորիս խմբեց շքամուտքում։

— Պողոսիս համար էստեղ նեղ ա, որոշեցինք տեղափոխվել Եվրոպա,- առանց որևէ մեկի հարցին սպասելու, թաշկինակը ձեռքին պահած, սկսեց Պողոս ծնած հայոց մայրը, ում լացը, բնավ, չէր գալիս,- էնտեղ լավ մարդ կդառնա։ Կիմանանք, որ իզուր չէր մեր ապրածը։ Եթե հայրենիքը մեր մասին չի մտածում, մենք ինչի պիտի մտածենք հայրենիքի մասին,- եզրափակեց, ու չքացան։

Ու սկսվեց լեգենդների թարմացվող շղթան, թե դեմոկրատ Պողոսը ինչ բարձունքների է հասել։ Պատմում էին, որ արդեն Եվրախորհրդի վեհաժողովում պատգամավորի օգնական է, հետո առավել լավատեսները սկսեցին հյուսել, թե 22 տարեկանում համալսարանը դեռ չավարտած Պողոսը արդեն Էնտեղ նախագահում է։ Մի խոսքով, պատմում էին էն, ինչ ուզում էր ու թելադրում Պողոսի մայրը։

Ամեն ինչ պարզ էր։ Ընդամենը զանգում էր շենքի ամենից նեղմիտ կանանցից մեկին, ասում, թե քայլել են խորհրդարանի կողքով ու վերջ։ Ինքն արդեն գիտեր, որ շենքի լրատվական պատասխանատուն փաստերը իր կամքից անկախ խեղաթյուրելու է՝ հօգուտ իրենց։

Մի ընթացք աղմուկ տարածվեց, թե շուտով Պողոսենց դեմոկրատ ընտանիքը ամբողջ շենքին տանելու է իրենց մոտ։

— Լավ ա էլի, բոլորդ Եվրախորհուրդ կմտնեք, մեզ էլ` ինչ կտաք, կտաք,- ամեն անգամ նման էշություններ լսելիս, ուղղակի ժպտում էի սրանց միամտության վրա ու անցնում։

Բայց միամիտ դժբախտներին ուրիշ ի՞նչ է պետք, եթե ոչ հույս։ Եվ ուրիշ ո՞վ կարող է էդ հույսը փսփսալ, եթե ոչ հայրենիքի ու պետության տարբերությունը չհասկացած դեմոկրատը, ով հայրենիքին կամաց-կամաց տուրիստի աչքերով է սկսում նայել։

Էսպես անցան տարիներ։ Պողոսի մասին ժամանակի ընթացքում մոռացան ու լռեցին։

Անցյալ տարի, սակայն, նորից շենքում սկսեցին քչփչալ, որ առասպելի վերածված Պողոսին տեսնողներ են եղել։ Ոչ ոք առանձնապես նշանակություն չտվեց, մինչև մի օր իսկապես Պողոսը չերևաց էս կողմերում։

Հիմա պատգամավոր է Պողոսը։ Աշխատում է իր մոր ասած՝ իրենց ոչինչ չխոստացող հայրենիքի օրենսդիրում։

Մեր շենքում էլ մի տարի առաջ երևաց, ոչ թե մանկական հուշերի կարոտից, այլ ընտրողներ հավաքելու պլաններից։ Էկավ բարձրախոսը վերցրեց ու սկսեց իր լպրծուն քարոզը, որ մեխվել է ականջներումս։ Եթե Պողոսը ոչինչ չասեր, միևնույն է, էդ բառերը իմ ականջներում արձագանքելու էին, որովհետև Պողոսը կանխատեսելի տիպ է…

Եղբորս հետ էնտեղ էի, հիմա արդեն պողոսական բարձունքից չերևացող զանգվածի մեջ։

—ՀՀ հպարտ քաղաքացիներ,- սկսեց (գրողը տանի քեզ, երկերեսանի հիմար, ախր, ո՞նց ես խոսում ՀՀ քաղաքացիներից, երբ վեց տարի առաջ մայրդ խլացրեց ողջ թաղամասին,, թե էս հայրենիքը իրեն ոչինչ չունի տալու,- մտածում էի, նայում եղբորս, ով նույնն էր մտածում, վստահ եմ։ Բայց մեկ է, կանգնել էինք էդտեղ, որովհետև…. Չգիտեմ՝ ինչի համար, բայց կանգնել էինք հիմարի պես) անշուշտ, դժվար վիճակում է գտնվում մեր հայրենիքը (նորից ասաց հայրենիք, լսի՛ր, այ տխմար, դու գնա մորդ բացատրիր, թե որն է հայրենիքը ու ինչ վիճակում է գտնվում, ու հանի՛ր քո կեղտոտ բերանից էդ բառը.,- գոռալ էի ուզում, բայց մեղք էր Պողոսը, թող խոսեր, ախր, իր տարերքի մեջ էր՝ գետնից մի քանի մետր բարձունքի վրա՝ ինչպես առաջ։ Տարբերությամբ, որ էն ժամանակներում կանգնում էր ամեն պատահածի, հիմա միայն իսկական բեմերի վրա՝ ոտքերի տակ խալիներ, իսկ անձրևների ժամանակ պարտադիր գլխին՝ ծածկ։ Ընտրողները թող թրջվեն, մեծ վնաս չէ, կոկորդ է` կցավի, կանցնի):

Բայց մենք ունենք հստակ տեսլական.- շարունակում էր Պողոսը (Աստված իմ, ինչի՞ են սրանք էդ անիծյալ բառը էսքան հաճախ կրկնում, իսկ ընտրազանգվածը անմոռաց ծափահարում է․․. Ծափահարում Պողոսին, ով Եվրախորհուրդ էր նախագահել․․․ Պողոսին, ով իրենց պիտի Եվրոպաներ տաներ․․․ Պողոսին, ում մայրը հայրենիքը պետությունից չի տարբերում։ Բայց ընտրազանգված են սրանք, սրանց հիշողությունը կարճ է։ Սրանց բոլորին ծափահարում են ու թիկունք դարձնելուց երկու վայրկյան չանցած՝ անիծում): ․․.Մենք ունենք տեսլական,- նորից վերադարձա Պողոսին,- որի շնորհիվ կառուցելու ենք իրական, դեմոկրատ պետություն (էս ապուշը երևի աշխարհի ամենաերկարակյաց դեմոկրատն է՝ 12 տարեկանից էդպիսին է,- մտածում եմ զզվանքով) մենք պիտի հավաքվենք բոլորով մեր հայրենիքում ու միասին կառուցենք մեր երազանքի երկիրը ու այդ գործի համար պիտի նվիրաբերենք մեր վերջին ուժերը թեկուզ (չէ, սա արդեն վերջն էր):

Պոկվում ենք ընտրազանգված կոչվող ամբոխից ու եղբորս հետ քայլում չգիտեմ՝ ուր։ Լուռ ենք։ Մեր հուշերում փնտրում ենք նոր մանրուքներ, որ ամբողջացնենք Պողոսի գարշելի կերպարանքը։ Մի քանի րոպե քայլելուց հետո, աչքերս ուղղում եմ եղբորս, մտածում է՝ խախտել եմ ուզում լռությունը, բայց չէ, ուղղակի նայում եմ նրա քունքին հավերժացած երկար ու արդեն համարյա աննշան սպիին, որ ինը տարի առաջ Պողոսի դեմոկրատիայից ծնվեց։ Էդ սպիի մեջ Պողոսի ողջ կենսագրությունն է։

Հիմա Պողոսը պատգամավոր է հայրենի խորհրդարանում։ Մի քանի շաբաթ առաջ Պողոսի նոր հայրենիքում ծեծուջարդ էր ահագնացել։ Իշխանությունը որոշել էր մի լավ դաս տալ ընդդիմությանը։ Հա, իսկ Պողոսը, մոռացա նշել, անպատճառ, իշխանություն է։

Չէ, չի փոխվել մեր Պողոսը, ձեռնամարտի մեկնարկից վայրկյաններ անց Պողոսը անէացավ։ Էնտեղ իրար սպանում են, իսկ Պողոսը չկա ու չկա։ Երևի պատսպարվել է հիմա իր տաքուկ կաբինետում ու դողացող մատներով ինչ-որ թղթեր է խաղացնում, որ երբ մի լրագրող հանկարծ հայտնվի էդ կողմերում, ինքը նորից ալիբի ունենա՝ հայրենիքը պետության է վերածում, ախր, Պողոսը, նա կռիվների ժամանակ չունի։

Իրավիճակը խաղաղվեց մի շաբաթ կամ մի քիչ ավելի շատ անցած։ Ու էդ ժամանակ հայտնվեց Պողոսը՝ յուր ողջ պերճանքով։ Ամբիոնի մոտ կանգնած՝ բարձրախոսները աջ ու ձախ անելով, սկսեց.

—Այն, ինչ տեղի ունեցավ օրեր առաջ այս դահլիճում, անթույլատրելի է… Չէ որ մենք դեմոկրատ….

Անջատեցի հեռուստացույցը․․․, որովհետեւ շարունակությունն անգիր գիտեինք բոլորս։

Պարզվեց՝ պատանեկության տարիներին եղբայրս աններելի սխալվել էր: Պարզվեց իրենց սիրելի Սահմանադրությունը ոչ էլ կոստյումավորների համար է։

Էդ Սահմանադրությունը ուղղակի «սյուվինեռ» է՝  նման էն ընտանիքներին, որոնք ամեն հյուրի առաջ ցույց են տալիս Եվրոպայից բերված իրենց հուշանվերը, որի իրական արժեքն իրենց էլ օտար է… Նման Պողոսենց ընտանիքին։

Պողոսը հիմա պատգամավոր է ու դեռ երկար կմնա էդպիսին, որովհետև ընտրազանգվածը կարճ հիշողություն ունի… Որովհետեւ Պողոսը դեմոկրատ է․․․  Ու որովհետև դեմոկրատը արդեն, հաստատապես եմ ասում, լավ բառ չի․․․Համենայնդեպս, երբ հնչում է Պողոսի շուրթերից:

Ողջո՛ւյն,  հարազա՛տս,  չեմ հարցնում,  թե ինչպես ես,  հիմա բոլորս էլ նույն հոգեվիճակում ենք:  Գիտե՞ս, ես չեմ ուզում դիմել անտարբեր աշխարհին: Ես գրում եմ հենց քեզ՝ իմ հարազատին, հայրենիքով իսկապես մտահոգված և սառը դատող հային:

Գիտե՛մ՝ դժվար է, հուսահատությունը պատել է բոլորիս սրտերը, մի տեսակ հիասթափված ու թուլացած ենք դարձել: Գիտե՛մ, գիտե՛մ, կարող ես ոչինչ չասել, ես հիմա հասկանում եմ քեզ ու քո ապրումները: Դու ևս գոնե մեկ ծանոթ կամ հարազատ ես կորցրել այս օրերին, այնպես չէ՞: Այո՛, շա՜տ դժվար է, Հայոց պատմության հերթական դժվարին փուլն է, բայց խնդրում եմ, ընկե՛րս, մի՛ ասա, թե կարծում ես՝ սա վերջն է: Ի՞նչ է, դու քեզ պարտվա՞ծ ես համարում, վե՞րջ, այսքա՞նն էր մեր պայքարը… Երևի կասես, թե սրանից հետո էլ ի՞նչ պայքար կարող է լինել:

Լսի՛ր, քեզ մի կարևոր բան եմ ասելու: Իրականում այն ժամանակ է տեղի ունենում պարտությունը, երբ ինքդ քեզ պարտված ես համարում: Չէ՛, չմտածես, թե ասելու եմ, իբր սա մեր բարոյական հաղթանակն է: Ես լրիվ մեկ ուրիշ բան եմ ուզում ասել: Պատերազմում, որտեղ մարդիկ են զոհվում, որտեղ երազանքներ ունեցող զինվորների կյանքեր են ավարտվում, որտեղ երեխաների մանկություն է ապականվում, չի կարող լինել հաղթանակ: Մեր միակ հաղթանակը կլինի խաղաղությունը:

Ես ինձ պարտված չեմ համարում, եթե ոչ այսօր, ապա վաղը, մեկ ամիս հետո, մեկ կամ տասնյակ տարիներ հետո բոլորը պատասխան են տալու: Մենք վերադարձնելու ենք այն, ինչ մերն է, մենք պարտավոր ենք, մեր հերոսներն են մեզ այդ պարտադրել, հիշում եք, չէ՞:

Հիմա մեզ բոլորիս էլ հանգիստ է պետք, գոնե մի որոշ ժամանակ մեր ուժերը համալրելու, հավաքվելու և վրեժի հետքերով գնալու համար:

Շատ մեծ ցավ է հայ ժողովրդի համար. հողը, որը հիմա հանձնում ենք թշնամուն, այսքան տարիներ պահպանվել է մեր քաջորդիների արյան գնով, չափից դուրս շատ թանկ ենք վճարել, մենք կորցրեցինք:

Առհասարակ ամեն ինչի վերջում էլ լավ է լինում, եթե հիմա լավ չէ, ուրեմն սա դեռ վերջը չէ: Մենք դեռ շարունակելու ենք ապրել, արարել, ստեղծել, օրերից մի օր էլ արժանի պատասխան տալ, եթե ոչ մեր, ապա գոնե մեր հերոսների համար, նրանց զոհաբերությունը անտեղի չդարձնելու համար: Բոլորիս համար էլ սա շատ մեծ կորուստ է, անբացատրելի է այն ամենը, ինչ զգում ենք, բայց մենք թուլանալու իրավունք չունենք…

Մենք միայն մեզ ունենք, և գոնե մեր մեջ պետք է համերաշխություն և միասնականություն լինի: «Ով հայ ժողովուրդ,  քո միակ փրկությունը քո միասնական ուժի մեջ է». ասում էր Եղիշե Չարենցը…

Պատերազմի ընթացքում ես երբեք չեմ կասկածել և չեմ էլ մտածել պարտության մասին, ես հոգեպես պատրաստ եմ եղել միայն հաղթանակի և հիմա էլ մեր պարտությունը ընդունել չեմ կարողանում: Այժմ մեր անելիքները շատ ավելին են, քան առաջ, պատերազմը հիմա էլ չի ավարտվել, սա ուղղակի նրա հերթական փուլն է: Մենք պետք է միախմբվենք ու ինքներս մեզ ցույց տանք, որ չենք համակերպվել ու չենք էլ համակերպվելու, որ այդ անիծյալ փաստաթուղթը մեր ողջ ճակատագրի որոշողը չէ, այլ ուղղակի միջոց` մի քանի հազար քաջորդիների կյանքեր փրկելու և այդքան ընտանիքների լույսերը չմարելու համար:

Ըստ իս՝ ներկա իրավիճակում ամենից առաջ ձայնի իրավունք ունի զինվորը, կամավորը, նրանք, ովքեր այս օրերին սովորել են ապրել մահվան վտանգը սրտում, տեսել են իրենց ընկերների մահը, ունեցել այնպիսի ապրումներ, որոնք մենք, միևնույնն է,   լիարժեք չենք հասկանա:

Մենք միշտ էլ վտանգի ներքո ենք ապրել, հիմա էլ ապահովագրված չենք, և երևի դու էլ դա շատ լավ ես հասկանում: Առանց այդ էլ ամիսուկես չենք ապրել, կորցրել ենք տղաներ, և այն էլ ինչպիսի՜ տղաներ… Եվ հիմա չափազանց դժվար է ընդունելը, որ այդ հերոսների կյանքի գնով պահված հողը օտարինն է լինելու: Ցանկացած ծնողի համար էլ ամենակարևորը իր զավակն է, և այս օրերին որքա՜ն ծնողներ հայրենիքին նվիրեցին իրենց ամենաթանկը. դա անդառնալի կորուստ է:

Ես և դու չենք եղել այնտեղ՝ պատերազմում, և չգիտենք, թե ինչ իրավիճակում են եղել մեր զինվորները, միայն նրանց պատմածները լսելիս փշաքաղվում եմ, իսկ նրանք ապրել են այդ կյանքով, այդ ամենը զգացել սեփական մաշկի վրա:

Ես և դու չենք պարտվել ու չենք պարտվելու: Մեր հերոս եղբայրները մեզ պատգամել են չհանձնվել, իսկ սա հանձնվել չէ, ուղղակի հիշիր, որ այս ամենը անկասկած ժամանակավոր է, մենք մեր հայի տեսակը պահպանելու համար պետք է այս մի փուլն էլ հաղթահարենք, իրար թիկունքի կանգնած ծաղկեցնենք մեր երկիրը, ոչ թե միմյանց թիկունքին հարվածենք:

Հայոց պատմությանը վերջին էջը կփակվի այն ժամանակ, երբ բոլորս հանձնվենք, կորցնենք մեր հույսը և տրվենք սադրանքներին: Իմ հարազա՛տ, իմ ազգակի՛ց ընկեր, արի հարգենք որդեկորույս մարդկանց վիշտը,  փորձենք լռել, մի փոքր էլ սպասել, և ես վստահ եմ, որ ամեն ինչ լավ է լինելու: Հաղթանակները հեշտ չեն տրվում, պայքար է անհրաժեշտ, բայց քանի դեռ մենք կռիվ ենք տալիս երկրի ներսում, հակառակորդը դրանից միայն ավելացնելու է իր շանսերը ավելին ստանալու համար:

Մենք դեռ շատ անելիքներ ունենք, առաջնագծից վերադարձող տղաները մեր աջակցության կարիքն ունեն, պետք չէ միայն զոհվածների մասին խոսել, չպետք է փրկվածներին այնպես դիմավորենք, որ իրենց մեղավոր զգան ապրելու համար: Նրանցից յուրաքաչյուրի հոգու մեջ էլ մի փոքր մաս զրկվել է կյանքից, երբ այդքան մահ են տեսել իրենց կողքին: Մենք պետք է վերակենդանացնենք նրանց, նրանց հոգու բոլոր մահացած անկյուններում սեր ու ջերմություն սփռենք՝ ի երախտիք մեզ պաշտպանելու և հայրենիքի համար ոչինչ չխնայելու նրանց սուրբ գործի:

Հա՛յ զինվորներ, մեր քա՛ջ եղբայրներ, դուք արել եք առավելագույնը, գուցե մենք՝ ժողովուրդս, պարտվել ենք, բայց դուք` երբեք: Դուք հաղթել եք և վերադառնալու եք հաղթանակով:

Կեցցեք, հերո՛ս տղաներ, հերոսների հերո՛ս ծնողներ, հարազատնե՛ր, գիտակի՛ց, մտահո՛գ հայեր: ՍԱ ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ ՉԷ: Հաղթանակները դեռ առջևում են, և ես հավատում եմ դրան:

Մեր լուսավոր տղաների հոգու լույսը մեր մեջ կրելով՝ մենք պարտավոր ենք համախմբված լինել:

Չհանձվե՛ս, բարեկա՛մս, ուղղակի խնդրում եմ, երբեք չհուսահատվես: