Միշտ հետաքրքիր է հիշողությունների միջով քայլելը։ Ճանապարհը ու մայթեզրը նույնն են, բայց փոխվել են մարդիկ՝ քեզ թողնելով միայն մանկության վառ հիշողություններ։

Երեկ քայլելիս մի ծաղկած ծիրանենի տեսա, նայեցի, զգացի դրա հիասքանչ բուրմունքը ու շարունակեցի ճանապարհս։ Այսօր ևս ինձ իր հմայքով գրավեց այդ ծառը, ու նկատեցի, թե ինչպես էին փոքրիկ բողբոջները նոր շունչ առել` կենդանություն լցնելով շրջապատը։

Ծիրանենու շուրջն ամայի էր, բայց նրա կենդանությունը շրջապատը լցրել էր սիրով, տվել ներդաշնակության նոր ներշնչանք։ Նա նման էր այն մարդկանց, ովքեր իրենց իմաստությամբ կյանք են տվել շրջապատին։

Ճանապարհը շարունակելիս կտրած ծառերի մի շարք նկատեցի։ Կար ժամանակ, երբ այդ ծառերը դեռ կենդանի էին։

Ես լույս աշխարհ եկա քաջ և ուժեղ մի կնոջ շնորհիվ, ով ինձ հետ մնաց այդ առաջին րոպեներից մինչև այս պահը։ Այդ կնոջ համար ես ինը ամիս «ֆիզիկական ծանրություն» եմ եղել՝ դեռ նույնիսկ չծնված։ Այդքանով հանդերձ նա ինձ իր հետ աշխատանքի է տարել, ինձ հետ գնացել է տան համար ուտելիք գնելու, ինձ հետ հյուր է գնացել ու շատ հյուրեր է ընդունել, խոսել է ինձ հետ այն դեպքում անգամ, երբ ես չեմ պատասխանել։ Խոսել է՝ վստահ լինելով, որ լսում էի։

Այն ժամանակ, երբ իրերին սովորում էի իրենց անուններով կոչել, գույներն էի սովորում ու մարդկանց անունները, գնում էի մանկապարտեզ ու շա՜տ հոգնած տուն վերադառնում, խնդրում էի, որ տանեցիք ինձ տանեն կանգառ ու ճանապարհեն մի կնոջ տուն։ Այդ կնոջ տունը միշտ բուրում էր ճաշին հենց նոր ավելացրած թարմ կանաչու անուշ հոտով, ու ճաշասենյակի փոքրիկ սեղանի վրայի քաղցրավենիքի ափսեի մեջ միշտ իմ սիրելի խմորեղենից կար։ Այդ կինն ինձ միշտ պատմում էր «Կարմիր գլխարկը» ու ծածկում վերմակով էնպես, որ փոքր մարմինս էլ ավելի էր մանրանում էդ հսկա վերմակի ծանրությունից։

Դեռ փոքր ժամանակվանից ես փորձում էի ամեն ինչ հնարավորինս կատարյալ կերպով անել։ Պատասխանատու կերպով էի մոտենում ինձ հանձնարարված ցանկացած առաջադրանքի ու, առհասարակ, կյանքին։ Մտքումս միշտ մի աղջիկ կար, ում համար ես օրինակ էի ծառայում։ Այդ աղջկա հետ մենք ամեն առավոտ բացում էինք մեր աչքերը, նախաճաշում ու դպրոց գնում։ Այդ աղջկա համար, իսկ հետո նաև՝ օգնությամբ, ես տաքացնում էի մեր տան ճաշերը դպրոցից վերադառնալուց հետո ու սեղան պատրաստում։ Այդ աղջկա համբերատարությունն ու հոգատարությունը չարաշահելով՝ ես տնից դուրս գալուց առաջ գրքերս հաճախ թափում էի ամբողջ սենյակով մեկ՝ վստահ լինելով, որ վերադառնալուց հետո դրանք կոկիկ դասավորված եմ տեսնելու գրասեղանիս։ Այդ աղջիկը միակն է, ում ափսեի կիսատ ուտելիքը ես կավարտեմ։ Միակը։

Երբ դպրոց էի գնում ու համ էլ հաճախում էի երաժշտական դպրոց, հանդիպում էի տարբեր մարդկանց ու որոշների հետ՝ մտերմանում։ Նրանցից շատերի անունները հիշում եմ, բայց ոչ նրա համար, որ չափից դուրս հավատարիմ ու մնայուն են եղել․ ուղղակի հիշողությունս, ցավոք,  նախատեսվածից մի փոքր ավելի լավ է։ Նրանցից շատերը փշրում էին ընկերության մասին իմ վեհ ու ազնիվ պատկերացումները, որոշները լավն էին՝ ուղղակի համադասարանցի կամ ծանոթ մնալու աստիճան։ Մի շա՜տ ժպտերես աղջիկ չափազանց անսպասելի հանգամանքներում դարձավ իմ ծանոթը։ Ժամանակի հետ հաջողվեց իսկապես ճանաչել նրան ու հավատալ, որ, դժվարությամբ, բայց հնարավոր է գտնել հավատարիմ ու քեզ գնահատող ընկերների։

Դեռ մանկությունից ամենքս փորձում ենք մեկին նմանվել, և տարբեր են այն «իդեալները», որոք կերտում ենք մեր մտքում։ Իմ ցանկությունը մի դպրոցական աղջկա ուղով գնալն էր, ում ես բախտ ունեցա ճանաչելու, երբ նա արդեն հասուն կին էր։ Ես ուզում էի նրա պես հաջողակ լինել կարիերայում, ստանալ էնպիսի կրթություն, ինչպիսին նա է հաջողել ստանալ՝ բավականին համեստ պայմաններում ապրելով։ Ուզում էի լինել այնքան խելացի, որքան այդ աղջիկն էր եղել, ու որքան այդ կինը հիմա է։

Դպրոցում մեզ դասվանդում են բազում առարկաներ, որոնցից շատերը մենք սիրում ենք, սովորում ենք հաճույքով ու հետաքրքրությամբ, իսկ որոշների դասաժամերին տետրի վերջին էջում մեր ազատ արվեստների հմտություններն ենք կատարելագործում։ Բայց դասավանդվող ամեն առարկա կարող է դառնալ հետաքրքիր լավ ուսուցչի շնորհիվ ճիշտ էնպես, ինչպես ճաշի համը կարող է տեղը գալ ճիշտ քանակությամբ աղ ավելացնելուց հետո։ Այդ ուսուցիչը պիտի լավ հոգեբան լինի, որ կարողանա աշակերտի հոգին բանալ, պիտի լավ պատմող լինի, որ կարողանա ճիշտ պահին ճիշտ բաներ պատմել, պիտի հմուտ կավագործ լինի, որ իր գործին վերաբերի նույնքան նրբորեն, որքան կավին կվերաբերեր, որ հանկարծ չկոտրվի։ Ուսուցիչը պիտի լավ մարդ լինի, որ աշակերտը նրան վստահել ու սիրել կարողանա։

Մի կնոջ շնորհիվ իմ կյանքի մի փուլում ես սովորեցի՝ ինչքան սիրուն կարող է լինել ուսուցչի մարդ տեսակը։ Ես սովորեցի վստահել ու մտերիմ զգալ ուսուցչին, սովորեցի իրապես գնահատել ուսուցչին, ու հենց այդ կնոջ շնոհիվ է, որ սովորեցի էլ ավելի մեծ սիրով սովորել մեր լեզուն ու գրականությունը։

Մի փոքր ավելի ուշ՝ ինքնակատարելագործման պայքարի ամենաթեժ փուլում ինձ բախտ վիճակվեց հանդիպել մի բացառիկ մարդու, ում ուսուցչին բնորոշ վերը նշված բոլոր հատկանիշները ուղղակիորեն կարող եմ վերագրել։ Ուսուցչի բովանդակությունը մեկ այլ ու առանձնահատուկ տեսանկյունից բացահայտվեց իմ կյանքում հենց այն ժամանակ, երբ հաջողվեց ավելի շատ շփվել այդ կնոջ հետ։ Մենք հանդիպում էինք շաբաթական երկու օր և միասին սովորում էինք ֆիզիկա, փիլիսոփայություն, գրականություն, կենսաբանություն, արվեստ ու կյանք։ Միասին սովորում էինք սառը դատել, ավելի ճիշտ՝ այդ կինն ինձ ուղղություն էր տալիս՝ ինչպես սառը դատել։ Միասին սովորում էինք զսպել իմ էմոցիաները (աշխատելու տեղ դեռ շատ կա): Միասին սովորում էինք չհամաձայնել։ Սովորում էինք մտածել։ Միասին սովորել էինք սովորում։ Շնորհիվ այդ կնոջ, ես սովորեցի ի վիճակի լինել գնահատել ինքս ինձ։ Ինքս ինձ սովորել սովորեցի։

Մենք երբեք այնքան աճելու կարիք չենք զգում, որքան այն ժամանակ, երբ գիտենք՝ մեզնից ոգեշնչվում են։ Իմ կյանքում մի շատ ուժեղ ու տաղանդավոր աղջիկ կա, ում խոսքով ես իր համար ոգեշնչման աղբյուր եմ։ Այդ աղջկա ու մյուս ոգեշնչվողների շնորհիվ է, որ ես փորձում եմ կատարելագործվել, սովորել ավելին, իմանալ ավելին։ Եվ պակաս ոգեշնչում չէ ինձ համար այն, որ ինձնից ոգեշնչվում են։

․․․Ամենքիս կյանքում էլ կան մեր կյանքը լցնող, մեզ ամբողջացնող ու մեզ առաջ մղող մարդիկ։ Մեր կյանքն էդպես էլ անսկիզբ կմնա, իսկ սկսված դեպքում էլ կավարտվի էն ժամանակ, երբ դադարենք մեր հոգում զգալ մամայի ներկայությունը։ Կյանքում ոչ ոքի պատրաստած ճաշերն ավելի համեղ չեն լինի, քան տատիկինը, ու ոչ ոք չի կարողանա էնքան պինդ ու տաք ծածկել մեզ, որքան տատիկը կծածկեր։ Աշխարհում ոչ ոքի մենք այնքան կապված ու մտերիմ չենք, ինչքան մեր հարազատ քրոջը։ Ոչ ոքի հոգին այդքան հավեսով ուտել չի ստացվի ու հնարավոր չի լինի երբևէ այդքան սեփականացնել մեկ այլ մարդու ուտելիքը էնպես, ոնց քույրիկինն ենք անում։ Ճիշտ մարդկանց գտնելու մեր կարողությունը կասկածի տակ կդնեինք ճիշտ էն ժամանակ, երբ վերջնականապես ձախողեինք լավ ընկերուհի գտնելու հարցում։ Կկորցնեինք ազնվության ու հավատարմության հանդեպ մեր ողջ հավատը, եթե նրանք ցավեցնեին մեզ։ Մեր հարազատների ստեղծած ընտանիքները ժամանակի հետ դառնում են մեր ընտանիքները։ Մենք եղբայր ենք կոչում ոչ միայն նրանց, ովքեր քո ծնողների ծնունդն են, բայց և նրանց, որոնց լույս աշխարհ են բերել մեր ծնողների քույրերն ու եղբայրները։ Ընտանիքի մեծ պատկերի մի անկյունում մենք միշտ կգտնենք մի էնպիսի հորեղբոր կին, ով մեզ կթվա ամենաոգեշնչողն ու ամենահավեսը։ Կգտնենք նաև էնպիսի քեռակին, ում տեսնելու և ում պատրաստած թեյը խմելու պատրվակով ավելի հաճախ կայցելենք քեռու տուն։ Մենք հաջողակ կարող ենք համարվել այն ժամանակ, երբ բախտը մեզ նվիրում է մարդ-ուսուցիչներ։ Երբ ուսուցիչները դառնում են այնքան մտերիմ ու այնքան հարազատ, որ տոն է դառնում մեզ համար մեր ուսուցչի բալիկի ծնունդը, կամ երբ մեկն է դառնում ուսուցիչը այն կարևոր մարդկանցից, ում ուզում ենք անհապաղ այցելել հեռու տեղից վերադառնալիս․․․ Բախտավոր ենք այն ժամանակ, երբ ուսուցիչը սովորում է ճանաչել մեզ, յուրացնում է մեզ այնքան խորությամբ, որ մեզ դնում է իսկապես մեզ համար նախատեսված ամենաճիշտ ուղու վրա ու վստահեցնում, որ քայլել չկարողանալու դեպքում մենք, մեկ է, թռչելու ենք․․․ Մեզնից ոգեշնչվող մարդիկ, ովքեր հետագայում սիրելի ընկերուհիներ են դառնում, մեր հավատն են՝ առ մեր ուժը, և մեր մղումը՝ չկոտրվելու․․․

Իմ կյանքը դատարկ ու թերի կլիներ առանց այս կանանց․․․ Կիսատ կլինեի ես, ու կիսատ կթվար ամբողջ մոլորակը։ Եվ էդ կիսատության պակասից՝ շնորհակալ ու էս լիքության ներկայությունից՝ երջանիկ, սրտի ամենախորքից ուզում եմ, որ բոլորիդ կյանքը ամեն օր էլ ավելի գեղեցկանա ճիշտ էնպես, ոնց էս բոլոր կանայք են՝ ոտքից գլուխ․․․

Շնորհավոր մեր օրը, թող մնանք ուժեղ ու ամուր, չփշրվենք, չկոտրվենք ու չճաքենք անգամ, ու կարող լինենք սիրելու ճիշտ նույնչափ ուժեղ ու ճիշտ նույնչափ ամուր՝ առանց փշրվելու, առանց կոտրվելու ու առանց ճաքեր տալու․․․

Բարև, բարեկամս: Քեզ գրում եմ Գերմանիայի արևելքից: Անցյալ կիրակի առավոտյան ես ու Շուբաշրին շուտ արթնացանք, որովհետև երկուշաբթի մաթեմի քննության էինք ու պիտի հասցնեինք կրկնել հավանականությունների տեսության բաժինը: Իսկ քննություններն ավարտելուց հետո (փետրվարի 29-ին), ես պիտի մեկ շաբաթով գնայի Սերբիա, Շուբաշրին՝ Ավստրիա, ուսանողական ծրագրերի շրջանակներում։ Իրար հույս տալով պարապում էինք, թե բա` բան չմնաց, մաթեմի երկու քննություն, անգլերեն, մնացածը անցած շաբաթ հանձնել-վերջացրել ենք, ու արդեն գնում ենք հավես ճամփորդության: Էս ամենից մենակ մեկը ստացվեց․ եկա հավես ճամփորդության։

Կորոնավիրուսի՝ Իտալիայում գտած անսպասելի տարածումից ելնելով, քոլեջի բոլոր ուսանողները հիմա կամ վերադարձել են իրենց հայրենի երկիր, կամ հյուրընկալվել մոտակա եվրոպական երկրներում ապրող համակուրսեցիների տներում։ Ես ու մեկ այլ ուսանողուհի արդեն մի շաբաթ է՝ Գերմանիայում ենք, իմ մտերիմ ընկերուհու տանը: Առանց չարիքի բարիք երևի իսկապես չկա: Գերմանական մշակույթում առաջին անգամ եմ։ Բնակավայրը շատ գողտրիկ ու հավես տեղ է, պատմությամբ, համեստությամբ ու մաքուր օդով լիքը։ Նույնիսկ ձյուն եկավ։ Գերմանական ճշտապահության մասին բոլոր կարծրատիպերն այս մի շաբաթվա ընթացքում հասցրին ամրանալ իմ մտքում․ էս մարդիկ իրոք չափազանց ճշտապահ են ու կազմակեպված։ Ընկերուհիներիս հետ միասին ամեն օր ճաշ ենք պատրաստում։ Մի քանի օր առաջ պոմիդորով ձվածեղ ու տապակած կարտոֆիլ էի պատրաստել, եկող շաբաթ էլ տոլմա կպատրաստեմ։ Հա, հիմիկվա դրությամբ որոշված է, որ մինչև եկող շաբաթվա վերջ դեռ չենք վերադառնալու` Իտալիայում կրթական հաստատությունները կորոնավիրուսի պատճառով փակ են։ Ընկերուհուս ընտանիքն ինձ շատ հետաքրքիր է։ Մաման ջանք չի խնայում՝ մեզ հետ անգլերեն հաղորդակցվելու, ու պիտի ասեմ՝ ստացվում է։ Ինձ ու եգիպտացի համակուրսեցուս, ում հետ միասին հյուրընկալվում ենք էստեղ, անընդհատ հարցեր է տալիս մեր մշակույթից, մեր սովորույթներից, մեր երկրների մասին հայտնի կարծրատիպերից։ Ասաց՝ Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» կարդացել է, ավելի սիրեցի։ Մենք էլ իրենց ենք հետաքրքիր, համենայն դեպս, էդպես եմ զգում։ Հայերենով ու արաբերենով գրեցինք ընտանիքի բոլոր անդամների անունները, խոսեցինք մանկությունից, ապագայի ծրագրերից:

Էստեղ փոքրիկ լիճ կա։ Չգիտեի, որ ջուրն էսքան շատ եմ սիրում, էսքան հարմոնիկ է ինձ համար (երկու տարի Ադրիատիկի ափին ապրելուց հետո պիտի որ հասկացած լինեի)։ Ուրախ եմ, որ չսպասված էս ձևով եմ բացահայտում էս երկիրը, հնարավորություն եմ ունենում ծանոթանալու նոր մշակույթին ու հյուրընկալվելու նման դրական միջավայրում։

Դուինոյից մեկնելու նախորդ օրը ծովափ էի գնացել: Երկար նայեցի ծովին, շա՜տ երկար։ Անսպասելի պիտի մեկնեինք, ու, դեպքերի ընթացքից կախված, վերադարձի ժամանակը անորոշ էր թվում։ Էլի մի անգամ գնահատել սովորեցի։ Գնահատել սովորեցի էնպես, ոնց հիմա գնահատում եմ էս հետաքրքիր ու ինչ-որ առումով արկածախնդիր փորձառությունը, էս ոչ ստանդարտ ու ինչ-որ տեսակետից անժամկետ արձակուրդը։ Տարիները կանցնեն, ու ես մի օր երևի թեթև ժպիտով կհիշեմ, թե ոնց երկու ժամում որոշեցի, հավաքվեցի ու մեկնեցի մի երկրից մյուսը: Թե ոնց 15 ժամ ճանապարհ եկա,  ոնց ավտոբուսում գիշերով արթնացա Ավստրիայի ցրտից ու ոնց պատուհանից աչքերս խուտուտով բացեց Պրահայի արևածագը․․․ Խաբեցի, ես ճանապարհներին չեն քնում, և հետևաբար, բաց են աչքերս միշտ: Ծիծաղով հիշեմ երևի, թե ոնց մի առավոտ մաթեմը թվում էր դժվար, իսկ հաջորդ առավոտ խառը իրավիճակի պատճառով մոռացել էի մաթեմի՝ էդպես էլ չկայացած քննության մասին։

Լինող ամեն բան իր պատճառն ունի, և գեղեցիկ ու տպավորիչ կմնա էս յուրահատուկ ճամփորդությունը իմ հիշողության մեջ։ Սիրուն գույներով ու վառ ժպիտներով կհիշեմ Բլենքենհայնը, Սաքսոնիան, Գերմանիան ու Յորդիսենց ընտանիքին․․․

Հ․Գ․ Թանկ օրերի մի մե՜ծ փունջ ու իմ ամենասիրած փափուկ խաղալիքը թողել եմ Դունիոյում: Տունը թող տաք մնա, մինչև ես վերադառնամ:

Չսիրեցի, այս տարվա ձմեռը չսիրեցի ու երևի ձմեռներն առհասարակ էլ սիրել չկարողանամ: Ծանր էր, չափազանց ծանր էր այս ձմեռը: Սառը օդի մեջ ծակող ցրտից բացի կարոտ կար օդում, այն օդում, որն ամեն վայրկյան շունչս էր դառնում ու շարունակ սրտիս հասցնում քո՝ մեր կյանքում էլ չլինելու, քո մասին հարկադրաբար անցյալով խոսելու չմարսված իրականությունը:

Ծանր էր ձմեռը, ու ամեն անգամ, երբ աշխատանքային գրաֆիկով առավոտյան շուտ էի աշխատանքի, ժամը յոթն անց կեսից արդեն դրսում էի ու մինչ աշխատանքի հասնելս շուրջս էի նայում, փորձում ձմռան այդ տեսակ տխուր սառնության մեջ դրսում եղող ոչ մի մարդու և ոչ մի իրողություն բաց չթողնել:

Աշնան գրկից ձմռանն իբրև նվեր մնացած տերևները՝ անոթի, բոբիկ, վախվորած, կծկվել էին քարացած ու համառորեն հալչել չուզող ձնակույտերի մեջ: Ձնակույտերն էլ ասես բանտարկել էին խեղճ տերևներն ու անզգա դարձել. չէին մտածում, որ նրանք էլ կյանք ունեն, ու քամին տևական սպասումով նրանց է փնտրում: Մարդիկ էլ, ասես, աշնան գրկից ու տաք արևի կարոտից որբացած տերևներ լինեին՝ վերարկուների մեջ մխրճված, գլուխները ուսերի մեջ թաքցրած, կարմրած դեմքերով ու արագ քայլերով: Արագ էին քայլում, որ համառ ցրտից փրկում գտնեն, որ խեղճ տերևների նման ցրտի բերան չմնան: Վախենում էին, վախենում էին, որ ցուրտը ներս կմտներ, իրենց հոգու խորքերը սառնամանիք կաներ: Վախենում էին ցրտից. առանց այն էլ այնքան հույզեր կային՝ վաղուց սառած ու արևի երես չտեսած: Հույզեր, այնքան հույզեր, որ պինդ-պինդ կպած էին սրտի խորքերին ու սպիացել էին ասես: Մարդիկ վախենում էին նորից զսպելուց, տաք զգացմունքները ցրտին գերի տալուց: Ամենքն իր խոհի, իր հաշվարկների ու կյանքի անցուդարձի մեջ էր. ցուրտը շատ էր մեծացրել ամսեկան ծախսերն ու հոգսերը, նույնիսկ սպասվածից շատ էին թվերն ու հաշվարկները: Ցուրտն էր, ցուրտն էր մեղավոր…                    Ցուրտն էր մեղավորը, ցուրտը, որ մինչև ոսկորները սողոսկել ու մարմնի ջերմությունն անգամ զրոյական էր դարձրել:

Չսիրեցի ձմեռը. մարդկանց խեղճացնող ու հոգսերին թիվ տվող ձմեռ էր: Գուցե միշտ էլ նման ձմեռներ շատ են եղել, ու մարդիկ շատ են ձնակույտերի նմանվող հույսերի մեջ զսպվել, խեղճացել, ու ոչ մի տաքություն չի օգնել, ոչ մի ջերմություն չի թուլացրել արդեն սառած հույզերը: Գուցե և, իրոք, նման ձմեռներ հաստատ եղել են, պարզապես ես զսպելու, հույզերս սառը պահելու կարիքի, կարոտի չմարող հույզի մեջ երբևէ չեմ եղել ու չեմ էլ նկատել: Հիմա հասկացա, որ ձմեռն այս տարվա չսիրեցի ու չմարսեցի այն ապրումները, որ ձնակույտերի պես չհալվեցին ու  ինչ-որ տեղեր պինդ-պինդ մնացին:

Ցուրտ ու տևական էր ձմեռը ու առավել քան սառն ու տխուր առանց քեզ…

Երբ ամառային արձակուրդներն էին մոտենում, հայրս միշտ ասում էր.
-Գյուղ պետք է գնաս` տատիկի մոտ։
Հաճախ էի հորս ասածը անտեսում, մերժում։ Երբ անցավ մի քանի տարի, արդեն ես ինքս էի որոշում, որ պետք է գնամ գյուղ՝ տատիկին օգնելու։ Սկսեցի սիրել գյուղը, սիրել ամեն ինչ կապված գյուղի կենցաղի, ապրելաձևի հետ։
Տատս ուներ երեք տղա: Երազանքն էր աղջիկ թոռ ունենալը։ Ես վեցերորդն եմ: Տատիցս հաճախ էի հարցնում.
-Տատ, ինձ սիրո՞ւմ ես:
Ու միշտ լսում էի նույն պատասխանը: Ու այդ պատասխանը միշտ լինում էր բացասական։ Ամեն անգամ լսելուց շատ էի կոտրվում, նեղանում էի, բայց ամենից շատ ես էի տատիս մոտ գնում, քիչ թե շատ օգնում։
Երբ նա հիվանդացավ, մի պահ կանգ առան կյանքիս ընթացքի սլաքները: Այո, կանգ առան։ Հիվանդությունը խորացավ։ Երբ տատիս հիվանդանոց տարան, ես էլի տատիս կողքին էի՝ արցունքով լի աչքերով, թախիծով լի սրտով ու կոտրված հոգով։ Այնքան ցավոտ էր տեսնել նրան կոտրված, երբ ժամանակին նրա նման քաջ ու առողջ ոչ ոք չկար։
Երբ հիվանդանոց հասանք, ոչ մի բժիշկ չկար, մոտ մեկ ժամ սպասում էինք բժշկին։ Եկավ բժիշկը։ Հետազոտելուց հետո կանչեցին տղաներին։ Ես գիտակցում էի` ինչ֊որ բան այն չէ: Մի պահ դռան կողքով անցնելուց լսեցի, թե ինչպես էին ասում.
-Մեկ ամիս է մնացել ապրելու։
Ես սկսեցի աղոթել, որովհետև ամեն բան Աստծո ձեռքերում էր, Աստված լսեց աղոթքս։
Մեկ ամիսը դարձավ յոթ ամիս։ Հիվանդանոցից երբ տուն եկանք, անմիջապես սենյակ մտա ու սկսեցի արտասվել, որովհետև հասկացա՝ տատիցս թանկ ես ոչ ոք չունեմ, ամեն բան կտայի, միայն կողքիս լիներ…
Սիրտս կտոր-կտոր էր լինում, երբ տեսնում էի, թե ոնց էր տանջվում հիվանդության պատճառով։ Տատս այն մարդկանցից էր, ով շատ խնդիրների միջով է անցել։ Նա սիրված էր բոլոր գյուղացիների կողմից։
Դպրոցում էի, երբ զանգեցին ու ասացին, որ կատարվել է սարսափելին: Չէի կարողանում հանգստանալ, չէի կարողանում ներել ինձ, որ տատիս կողքին չէի։
Այդպես էլ կարոտ մնացի տատիս ջերմությանն ու սիրուն։ Կարոտ մնացի այն նախադասությանը, այն արտահայտությանը, որ գոնե մեկ անգամ ուզում էի լսել…

2020 թվականի փետրվարի 15-ից ապրիլի 2-ը Հայաստանով է անցնելու «Հանուն արդարության և խաղաղության» խորագրով «Ջայ Ջագաթ 2020» քայլարշավը: Տնտեսական, սոցիալական և շրջակա միջավայրի խորացող խնդիրների շուրջ համամարդկային համախմբման կոչով գլոբալ քայլարշավը՝ մարդու իրավունքների գերակայության վրա խարսխված հոգատար միջավայր ձևավորելու նպատակ ունի:

Մահաթմա Գանդիի 150-ամյակին նվիրված քայլարշավը մեկնարկել է 2019 թվականի հոկտեմբերի 2-ին Նյու Դելիից: Ներառելով աշխարհի 10 պետություն և անցնելով շուրջ 14000 կմ  ճանապարհ, քայլարշավի նպատակն է հասնել Ժնև՝ Շվեյցարիա, 2020-ի սեպտեմբերին, որտեղ Ջայ Ջագաթի մասնակիցները միանալու են տեղական նախաձեռնությունների 8-օրյա համաժողովին:

Քայլարշավի աշխարհագրության մեջ ներառված երկրներում Հնդկաստանից և աշխարհի մի շարք այլ պետություններից ժամանած շուրջ 50 մասնակիցներն ու պատվիրակներն իրականացնելու են ոչ բռնի փոփոխություններին նվիրված համաժողովներ, դասընթացներ, թրեյնինգներ, հանրային քննարկումներ և այլ միջոցառումներ:

Ջայջագաթցիները կքայլեն Հայաստանի մի սահմանից մյուսը՝ ճանապարհին հյուրընկալվելով Հայաստանի գյուղերում և քաղաքներում, հանդիպելով տեղի բնակչությանը, այցելելով պատմամշակութային հուշարձաններ և կոթողներ: Քայլարշավի մասնակիցները ներկա կլինեն նաև Թավշյա հեղափոխության 2-ամյակին նվիրված Երևանում կայանալիք «Ոչ բռնությանը» համաժողովին, ինչպես նաև Մահաթմա Գանդիի արձանի բացման հանդիսավոր արարողությանը:

Փետրվարի 22-23-ը ջայջագաթցիները Գորիսում էին, որտեղ ծանոթացան քաղաքին, բնակչությանը և մշակույթին: Ջայջագաթցիների սկզբունքներից մեկը երիտասարդությանը ներառելն է խաղաղության և արդարության վրա հիմնված աշխարհ ստեղծելուն, այդ իսկ պատճառով էլ հատուկ հանդիպում եղավ տեղի երիտասարդության, հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների հետ: Հանդիպում-քննարկումը լի էր ջերմությամբ, խաղաղությամբ և մարդասիրությամբ, որը ջայջագաթցիները բերել էին իրենց հետ աշխարհի տարբեր անկյուններից և հավաքելով ճանապարհին՝ տարածում էին իրենց եղած վայրերում: Քննարկումը եզրափակեցինք ջայջագաթցիների կյանքի և Հնդկաստանում տիրող բարդ իրավիճակների, մարդկանց իրավունքների խախտման և անհավասարության մասին և Ջայ Ջագաթի հիմնով: Հա՜, մոռացա ասել, թե ինչ է նշանակում Ջայ Ջագաթ: «Ջայ Ջագաթ» նշանակում է հաղթանակ աշխարհին: Հաղթանակ, որին պետք է հասնենք բոլորովս՝ աշխարհը մեր տունը դարձրած, ճանապարհներ հաղթահարելով, մեր իրավունքները իմանալով և մնացածինը պաշտպանելով, ռասսիզմը, սեքսիզմը, խտրականության և անարդարության բոլոր տեսակները կոտրելով:

Իրենց պատմությունը լսելիս մտածում էի, թե ինչքան հետաքրքիր ու արկածներով կյանք են իրենք ապրում` իրենց աչքերում հավատը ու հոգում աշխարհը ամփոփելով:

Մի խոսքով, իրենց ապրելակերպը շատ ոգևորեց ինձ, նոր գաղափարներ ու մտքեր տվեց: Փոփոխություններին հասնելու ճանապարհը պետք է շինված լինի արդարության, խաղաղության ու մարդասիրության հիմքերի վրա, ճիշտ այնպես, ինչպես ջայջագաթցիներն են անում:

Մայրամուտները կարող են ջերմությամբ լցնել մեր ամենասառը օրերը, ցողել մեր՝ քնել չհասցնող աչքերը, փայլեցնել դրանք։ Մեր ամենասիրելի ուտելիքը կարող է ուրախացնել մեզ, բարձրացնել մեր տրամադրությունը, իր հոտով արթնացնել մեր՝ ինչ-որ պահի քնով անցած զգայարանները։

Մեր սիրած երգերը կարող են շարժել մեր դեմքի այն մկանները, որոնք պատասխանատու են ժպիտի համար։

Այն դասաժամերը, որոնց սպասում ենք նախորդ օրվանից ու որոնց պատրաստվելիս էներգիա չենք խնայում, կարող են կանոնավորել էն ամենակարևորը, որը մարդը պիտի շարունակաբար փորձի պահպանել․ սովորելու ցանկությունն ու հետաքրքրությունը։

Մեր սիրած եղանակը կարող է առիթ դառնալ, որ զգեստապահարանից հանենք վաղուց չհագած սիրուն շրջազգեստը, արդուկենք ու հագնենք։

Երբ գալիս է մեր սիրած ծաղիկների բացվելու ժամանակը, մեր՝ սիրելի ուտելիքից արդեն արթնացած զգայարանները շոյվում են էն անուշ բույրից, որ մանուշակներն են արձակում։

Մեր սիրած ֆիլմերը դիտելիս մենք միշտ ինչ-որ պահի ուզում ենք մտնել էդ ֆիլմի մեջ, կամ գոնե ֆիլմի վերածել մեր իսկ կյանքը։

Մենք միայն մերն ենք համարում մեր սիրած տեղերը։ Ուրիշների ներկայությունը օտար, անցանկալի է դառնում էնտեղ, որտեղ մենք ժպտացել ենք էնքան իսկական, որ թվացել է՝ սիրտը դուրս կգա՝ ժպիտն ապացուցելու, ու ծիծաղել էնքան ուժեղ ու շատ, որ սկսել է ցավել ստամոքսն ու կտրվել շունչը։

Մեր սիրած նկարներում մենք ենք էնպիսին, որպիսին չենք լինի էլ երբեք։ Մի քիչ կարճահասակ, փոքր-մոքր, ու մի քիչ ավելի շատ ժպիտով։

Մեր հին օրագրերը՝ վարդագույն, նախշազարդ, նկարներով ու գույներով լիքը, մեր մանկությունն են, պատանեկությունը, ծերանալիս արդեն կդառնան մեր ջահելությունը։ Մեր գրած բանաստեղծություններն են, հեքիաթները, որոնց վերջում երեք խնձոր է ընկնում, ու հեչ էական չէ, որ ես երբեք առանձնապես խնձոր չեմ սիրել։ Էդ օրագրերում մեր հին հոգսերն են՝ մեր չնչին, փոքրիկ ու հիմա արդեն կարոտով հիշվող հոգսերը։ Իրերի մասին՝ այսքանը։

Մեր սիրելի ու մտերիմ մարդիկ մեր իրերի բովանդակությունն են։ Նրանք են, ում համար երբեք չենք ափսոսա մեր ամենասիրած պիցցայի կեսը զոհաբերել։ Նրանք, որոնցից կամ որոնց հետ լսել ենք մեր ամենասիրած երգերը։ Մեր՝ անընդհատ նորը բացահայտելու մղումը, մեր սովորածը մեզնից սովորելու կամ մեր չիմացածը մեզ սովորեցնելու պատրաստակամությունն ունեցողները։ Այն մարդիկ են, ովքեր մի անգամ ասել են, որ մեր շրջազգեստը մեզ շատ է սազում, ու այդ օրվանից սկսած մեր գնած բոլոր շրջազգեստները նման են այդ մեկին։ Այն մարդիկ են, ովքեր քո ջերմությունն իրենց կյանքի ամառը համարելով դառնում են քո կյանքի ամենաջինջ գարունը։ Ովքեր պատրաստ են գարնանաբար հալեցնել սառույցը, հանդուրժել անձրևներն ու քամին միայն նրա համար, որ դու շողաս անխռով ու անխնա, որ ջերմանաս ու ջերմացնես շուրջդ։ Մեր սիրելի մարդիկ նրանք են, ում պատրաստ ենք դերեր առաջարկել մեր՝ ֆիլմ դարձած կյանքում։ Ովքեր կիմանան իրենց դերերն անգիր, կարիք չեն ունենա փորձելու իրենց հատվածը ու երբեք չեն ուշանա նկարահանումներից։ Մեր սիրելի վայրերն են մեր մտերիմ մարդիկ, որովհետև իրենց ասածով ու պատմածով ժպիտ են նկարել մեր դեմքին ու ծիծաղեցրել մեզ էդ վայրերում։ Տուն են դարձրել էդ վայրերն ու հարազատացրել մեզ։ Ու վերջապես, ի՞նչ էինք գրելու մեր օրագրերում, եթե մեր մտերիմները մեզ ժպտալու, ուրախանալու, մտածելու ու մտածածը թղթին հանձնելու առիթ չտային։ Ո՞նց էինք ինչ-որ գործ ստեղծելու, եթե մեր մտերիմները մեզ ստեղծագործ չդարձնեին իրենց գոյությամբ՝ մեր իսկ կյանքում։

Մեր սիրելի մարդիկ մեր հեքիաթներն են․․․ Նրանք, որոնց ավարտին երկնքից երեք խնձոր է ընկնում․․․ Բայց ես էդպես էլ խնձոր չսիրեցի․․․

Երբեմն ամենադժվարը հենց զգացածն արտահայտելն է, բայց, երբ թուղթը, գրիչն ու մի բաժակ տաք թեյը ձեռքդ առնես՝ կտրամադրվես։
Ներսումս միայն մի ցավ է ապրում՝ կարոտի ցավ, շա՜տ կարոտի։ Կարոտ առ անհոգ մանկություն, դեպի այնտեղ, ուր լաց էի լինում  ծնկների ցավից, մի կոնֆետ ավել ստանալու, տատիկի հետ գնալու, կամ պապիկի մոտ մնալու համար, ջերմում էի, որովհետև աշխատանքի բերումով հայրիկը մի քանի շաբաթ պիտի բացակայեր երկրից։
-Մա՜մ, տվածդ միակ ապտակն եմ կարոտել, ապակեպատ մարմինս եմ կարոտել ու քո հեկեկոցն եմ կարոտել (էլ երբեք քեզ այդ վիճակում չտեսնելու մտքերով)։Մա՞մ, մի անգամ էլ կապտակե՞ս, խնդրում եմ, ապտակիցդ մանկության հոտ է գալիս։
Ստեփանյան Մարիամին եմ կարոտել, նրա հետ արկածներս եմ կարոտել։
-Մա՞ր, կգա՞ս բարձրանանք ծառերի վրա, մի հատիկ  խակ միրգ պոկելու համար։ Կգա՞ս նորից մեր անձնական տունը կառուցենք՝ ճյուղերից, խոտերից ու այն ամենից, ինչ ձեռքներս կընկներ։
Էն անծանոթ տատիկին եմ կարոտել, որ ամեն անգամ փայտը ձեռքն առած, իր ծառերի միրգը փչացնելու համար, ընկնում էր մեր հետևից։
-Պա՞պ, նորից կզանգե՞ս ու հարցնես, թե ո՞ր գրիչներից եմ այս անգամ ուզում հետդ բերես աշխատանքից գալուց։ Էլի ուսերիդ կդնե՞ս, որ ամբողջ աշխարհին վերևից հպարտ նայեմ։
-Հոպա՞ր, կարծում ես քեզ մոռացա՞: Չէ՛, կգա՞ս գնանք էլի մազերս գունավոր թելերով հյուսելու։Ինձ էլի կասե՞ս Չոչո, որ գժվեմ ու նեղանամ։
- Հո՜ք, քեզ ամբողջ մի մանկություն եմ պարտք։ Հպարտանում էի, է, որ ասում էին` էս ի՜նչ նման ես հորաքրոջդ։Ասում էի` հեսա կմեծանամ, իրա նման սիրուն կդառնամ։
- Իմ Արև տատի, էն ի՜նչ տվեցիր ինձ ողջ կյանքում, երբեք, ոչ ոք չի կարող տալ, իմ արև։ Ինձ սիրո՜ւն հեքիաթ ես տվել, տա՛տ։ Հիշու՞մ ես՝ ոնց էի թղթիկները շրթներկոտ շուրթերով համբուրում, վերջում էլ բզեզիկներ նկարում ու Մոսկվայից ուղարկում Հայաստան։
- Պապի՞, հը՞, ո՞նց ես, հիմա ինչի՞ց ես բողոքում, փնթփնթանս։ Ամբողջ աշխարհից հետս բողոքեցիր ու ինձ մի աշխարհ սեր ու ջերմություն տվեցիր։

Մանկությո՜ւն, մի անգամ էլ կգա՞ս, դե՛, թեկուզ երազում, թեկուզ սև ու սպիտակ, թեկուզ այն պահերով, որտեղ լացելու կադրեր են։
Էնքա՜ն փոքր էի, էնքա՜ն ուրիշ, հիմա արդեն մեծ եմ՝ չափահաս, հիմա արդեն կյանքս ուրիշ է, բարդ, ու էլ որոշումներս ընտանիքիս անդամները չեն կայացնում՝ գործս հեշտացնելով։ Արդեն ինքնուրույն եմ… Արդեն ամեն ինչ գլխապտույտ բարդ է։
Ինձ մանկություն կտանե՞ք։