Մի պատմություն հայրենիքիս կյանքից…

«Բալա՛ս, տուք պատերազմ տեսած չեք, ու էտ շատ լավ ա» խոսքերը լսում էր յուրաքանչյուր պատանի: Այս խոսքը կլսեինք տատիկներից կամ պապիկներից, որոնք հնչում էին նույն կերպ, մի երանգով: Այսօր մենք պատերազմ չենք տեսել: Պատերազմն այն է, երբ կռվում են մարդիկ, իսկ մեր տեսածը պատերազմ չէր, այլ տեխնիկայի կռիվ էր:

Լրանում է մեկ տարին: Կատարվեց անսպասելին: Կեսգիշերին սկսվեց տեխնիկայի պատերազմը և ավարտվեց 4 օր հետո կամ նույնիսկ չավարտվեց: Եթե այս վիճակը կարելի է համարել ավարտ, ուրեմն ավարտվեց: Ուզում էին տեխնիկայի միջոցով տարածք գրավել: Տարա՛ծք, որի համար խլվեց 97 երազանք, նպատակ, 97 կյանք: Խլեց այն պատանիների կյանքը, ովքեր նպատակներ ունեին ծառայությունից զատ: Տարավ մանկան այն սերը, որ պետք է զգար հորից: Դեռ չծնված մանուկները մնացին որբ: Կորցնելով հայրիկին՝ կորցրեցին ծնողական սիրո մի մասը: Հո՞ղ են ուզում: Բայց չէ՞ որ այն միայն հողակտոր չէ: Այնտեղ են հանգչում մեր 97 անպարտելի մարտիկների հոգիները: Այդ հողակտորի, այդ փոքրիկ տարածքի վրա արյուն կա հայ մարտիկի: Բազմաթիվ կորուստներ կրելուց անգամ չնահանջեցին: Կարծում էին անպարտելի՞ են, բայց չէ՞ որ հայն ունի անկոտրում ոգի և միշտ հզոր է:

3 օր հետո հրահանգ արձակվեց, որ հրադադար է: Ըստ հրադադարի նշանակության, այլևս կրակոցներ չպետք է լինեին, բայց մի՞թե այդպես էր: Չէ՞ որ քառօրյայից հետո սահմանին կրկին զոհեր ունեցանք: Օր օրի ավելանում են որդեկորույս մայրերը, իսկ պատերազմը շարունակվում է:

Զարկեց 2017 թվականի զանգը, ազդարարելով նոր տարին, բայց նոր տարին դիմավորեցինք փամփուշտներով ու նոր զոհերով: Այս անգամ ևս փորձեցին նոր ապրիլ բերել, սակայն չստացվեց, որովհետև մեր զինվորները պատրաստակամ էին և այս անգամ ապրիլը թշնամու սահմանին էր այցելել: Թվում է՝ վերքերը սպի են դարձել: Գիտե՞ք, սպիները ավելի ցավոտ են լինում և հիմա էլ է այդպես: Յուրաքանչյուր ծնող այսօր էլ սգում է որդու կորուստը:

Մեկ տարի, շրջելու ենք հայրենիքի կյանքի ևս մեկ էջ, անմոռանալի էջ: Երբ ցանկանանք մի քանի էջ հետ գնալ, այս մեկը միշտ տեսնելու ենք, իսկ երբ որոշենք առաջ վազել, մի պահ կսգանք՝ հենց այս էջը հիշելով:

Ամենքս մեր պարտքն ունենք հանձնելու այն ծնողներին, ովքեր զինվոր կորցրեցին՝ մեզ պաշտպանելիս, որպեսզի այլևս չհանդիպենք այն անսպասելիին: Պետք է փորձենք պահպանել այն փոքրիկ հողակտորը, որը կցվել է մեր սրտին, մեր Հայաստանի կարևոր մասնիկը:

Մեր ժամանակներում կրթություն ստանալը շատ հեշտ է և հատկապես ինքնակրթությամբ զբաղվելը: Կան շատ գրքեր, շատ նյութեր, էլ չեմ ասում ինտերնետային նյութերի մասին, որոնց միջոցով հնարավոր է սովորել և զարգացնել գիտելիքները: Այո’, մեր ժամանակներում:

Իսկ երբևէ մտածե՞լ եք, թե ինչպես են մարդիկ սովորել, երբ անգամ գիրք չեն կարողացել գտնել: Այս ամենի մասին շատ լավ պատկերացում ունի տատիկս, ով ապրել է հենց այն դժվարին ժամանակաշրջանում, երբ ոչ միայն գրքեր չեն եղել, այլև` սնունդ ու հագուստ:

Մի օր նստած դաս էի սովորում, երբ զգացի, որ տատիկս ուշադիր նայում է ինձ և ինչ-որ բան է մտածում:

-Տա՞տ, ի՞նչ ես մտածում:

-Էհ, բալա, մըհեկ, վեր սենց գիրք եք կարդըմ, տեսնըմ եմ, վեր աման հինչ կա, աման հինչով ապահովված եք, ու մտածըմ, վեր տուք շատ լյավ պիտի սըվերեք: Էն վախտ տետրակ չկար գրիլի, վեր դպրոցըմ գրավոր էին տամ, հետո էդ տետրակնին մնըմ էր, հըվաքըմ էին, կապըմ, տանըմ: Մունք ալ քինում էինք էդ տետրակնին վերցնըմ էն սայա (մաքուր) թղթերը կտորըմ էինք, պիրըմ տինըմ ուրուր վիրա, ասեղավ կարըմ, տետրակ սարքըմ, դաս գրըմ:

-Նրանք, ովքեր հնարավորություն չունեի՞ն:

-Սկի, ոչ մինն ալ հնարավորություն չուներ, չկա’ր, ո’չ թուղթ, ո’չ գիրք, ո’չ տետրակ: Պատերազմը պրծալ էր, եկիրը բյուջե չուներ, հո՞ւ նց աներ: Ութերորդ դասարանըմը սըվերիլիս դասարանցիս` Մաշենկան, մի աշխարհագրության գիրք ուներ, մինակ ինքն էր, վեր դասարանըմ ուներ էդ գիրքը: Շարիկը ուրան ախպորը տղան ունք էր ունում էդ գիրքը, Շարիկը իմ ախպերնալ ա, շատ մոտիկ էինք, դե տներն ալ մոտիկ էր, կալիս էր ինձ կանչըմ, քինըմ էինք իրանց տանը քյուրսուն տակ նստըմ, կարդըմ:

Ախպերս շատ խելունքա իլալ, բայց ինքը կեղըմ չոբանություն էր անըմ, մնացածը քինըմ էին Գորիս սըվերըմ, կալիս կեղըմ ըշխադըմ: Հունց սըվերեր, վեր հնարավորություն չկար:

Տասըս ավարտալ եմ, ասալ եմ պիտի քինամ Երևան սըվերեմ:Մերս ասալ ա՝ ինձ միջոց չունեմ քեզ Երևան ղարկիլի: Հորքուրիս հարսը քինըմա Երևան, վեր սըվերի, ասըմա ես քինամ, եդավ տեսնամ հինչա, քեզ ալ կկանչեմ: Վեր ինձ նհետը չէր տանըմ, սկսեցի լաց իլիլը, մի թախտ ունեինք, էն թախտին վիրա նստալ եմ, սկսալ լաց իլիլը: Աչքերս կրմրալ էր: Մերս եկալ ա տեսալ աչքերս կրմրած, հարցրալ, թե հինչ ա իլալ: Ես ալ ասըմ եմ՝ Վարդուշը քինում ա Երևան սըվերիլի, ինձ նհետը չի տանըմ: Մերս եր կենա, քինա Վարդուշի կողքը, ասի՝ բալաս, խնդրըմ եմ Սոնիկին ալ տար նհետդ: Դե վերջը քինըմ եմ: Քինըմ եմ ընդունվըմ ջոկատավարական դպրոց: Վեց ամիս ընդեղ սըվերըմ եմ, բայց օզըմ չեմ մնամ քաղաքըմ, ետ եմ կալիս կեղը: Դեկտեմբերի վերջին եկա կեղը: Սիսիանըմ պիտի ըշխադեի, բայց չէի օզըմ, ասըմ էի՝ պիտի քինամ կեղըմ ըշխադեմ: Եդավ ախպորս կնեկը տեղափոխվեց Սիսիան, ես ալ եկա ստեղի դպրոց ու սկսեցի ջոկատավար ըշխադիլը: Հաջորդ տարին ալ քինացի, ինիստուտի քննություն տվա, կտրվեցի: Սաղ քննությունին տվա, մնաց ալ էր ֆիզիկան, ասեցի՝ սաղի հետ քինամ, վեր տամ, կընդունվեմ՝ շատ լավ, կիլի՝ չեմ ընդունվիլ, չեմ ընդունվիլ: Վերջը, կարացի ոչ ընդունվեմ: Հաջորդ օրը եկալ եմ կեղը, բայց ոչ մինը հըվատըմ չի, վեր չեմ ընդունվալ: Է~, բալաս, հինչ ասեմ, է…

Տատիկս աչքերը լցրեց: Ինչքա~ն է պայքարել կրթություն ստանալու համար: Շատ մեծ հիասթափություններ է ապրել, բայց երբեք չի հուսահատվել:

Հետաքրքիր թեմա է, գնամ նյութ գրեմ, մտածեցի ես: Իսկ նյութ գրելու ընթացքում հյուրասենյակից լսում էի տատիկիս ձայնը.

-Սըվերե~ք, բալաս, սըվերե~ք…

Բոլորիս շրջապատում էլ կան մարդիկ, որոնք ամեն մի չնչին բանից սկսում են բողոքել: Մեր գյուղացիների համար էլ շատ հեշտ է բողոքել տարվա չորս եղանակներից:

-Ո՜ւֆ, էլի ձմեռ, էլի ցուրտ, էլի ձյուն: Դե, հիմա էլ արի՝ մի քանի պարկ աթար բեր վառարանի համար, վառիր: Ե՞րբ պիտի գա գարունը, որ արև լինի, տաք լինի, այգիներում շատ գործ անենք, օրներս մի կերպ անցի: Գարնանն ապրելը ավելի հեշտ կլինի: Գարուն ենք ուզում:

-Ո՜ւֆ, գարուն, գիժ մարտ: Հեսա կսկսվեն անձրևները, ձյունը կհալվի, էլի ցեխ կդառնա, ու մեզանից անպակաս կլինեն «ռեզինե սապոգները»: Դե, արի ու այս ցեխին այգում մի գործ արա: Ամառ եմ ուզում, տաք եմ ուզում, չոր փողոցներ եմ ուզում, որ գոնե ամռանը կարողանանք մի գործ անել:

-Ա՜խ, այս շոգը, դե, արի ու այս շոգին գնա այգի ու կարտոֆիլդ ջրի, գնա բանջար բեր (նկատի ունեմ՝ ավելուկ, սպիտակ բանջար, սոխուկ), աթար կտրի, աթարը չորացրու, տեղափոխի ավելի ապահով տեղ, գնա դաշտից խոտ բեր: Վայ, Աստված, ե՞ րբ պետք է աշունը գա, մի քիչ հանգստանանք:

-Աշուն, մառախուղ, անձրևներ, էլի ու էլի ցեխ: Դե, հիմա էլ արդեն պատրաստվիր ձմռանը: Կարտոֆիլը հանիր, տեղավորիր, գնա այգի, հանիր այն ամենը, ինչը որ ցանել էիր ամռանը: Այս աշունն էլ մի բան չի: Ձմեռը գա՝ մի լավ հանգստանանք:

Ես շատ երջանիկ մարդ եմ, որովհետև սիրում եմ տարվա բոլոր եղանակները: Ձմռանը՝ 19:30-ին արդեն դրսում մութ է և ձյուն է գալիս: Կարելի է ձնագնդի խաղալ, կամ ձնեմարդ պատրաստել: Արդեն պատրաստ եմ հագնել տաք վերարկուս, գլխարկս, շարֆս, ձեռնոցներս և նետվել դուրս: Գարնանը երեխաները սկսում են դրսում խաղալ: Նրանց նայելը ինձ միշտ ժպիտ է պարգևում: Ամռանը, ինչպես միշտ, երեխաներով հավաքվում ենք և գնում մորի ուտելու: Դա մեր սովորությունն է դարձել: Անցնում ենք մի քանի փոքր սարերը, ևս երկու բլուր, և տեղ հասանք: Նստում ենք խոտերի մեջ, և ամեն մեկը սկսում է ուտել իր քաղած մորին: Իսկ ով քիչ է քաղել, կողքից բոլորը նրան տալիս են: Աշնանը բոլոր ընտանիքները հավաքում են իրենց կարտոֆիլը, և ինչպես ընդունված է մեր գյուղում, կարտոֆիլը փուռ ենք դնում (խորովում ենք փռի մեջ): Դե, հիմա ասեք, ո՞ ր եղանակը ավելի շատ սիրեմ՝ ձմե՞ռը, գարո՞ւնը, ամա՞ռը, թե՞ աշունը:

Թեև երեխաների հոգսերը բոլորովին տարբեր են մեծահասակների հոգսերից:

Բարև, ընթերցո՛ղ: Քեզ մի հարց եմ ուզում տալ. երբևէ եղե՞լ է, որ սիրտդ լցվել, ու դու սկսել ես թախծել, զգացել ես՝ տխուր ես, քեզ թվացել է, թե աշխարհը քեզնից նեղացել ու տարել է իր գույները, որ ամեն ինչ անգույն է, որ ինչ-որ մի նկարչի բոլոր վառ գույներն ավարտվել են, ու քո կյանքի նկարը նա պատկերել է իր մոտ մնացած սևով: Չգիտեմ, քեզ հետ նման բան եղե՞լ է: 

Դե, հա, ես հասկանում եմ, որ կյանքն անհետաքրքիր կլիներ առանց սևի, չէիր պայքարի, առաջ գնալու, ինքդ քեզ վեր մղելու կարիք չէր լինի, բայց ամեն ինչն էլ իր չափն ունի, տեղն ու ճիշտ ժամանակը:

Եվ ես, որ առաջին ընթերցողն եմ նյութիս, հարցիս պատասխանն եմ տալիս. այո, եղել է:

Ու հիմա էլ, որ ժպիտի հերթն էր կարծես, նորից նա եկավ՝ տխրություններիս շղթայի թափանցիկ օղակը: Աներեսորեն նորից եկել է ու նստել կողքիս՝ հենց նույն աթոռին: Տեղս նեղ է, անհարմար: Ու քանի-քանի անգամ է նա նստել կողքիս, քանի-քանի անգամ է խոստացել, որ էլ չի գալու, որ էլ չեմ զգալու ծանր պատկերը:

Բայց նորից եկել է, ու հասկանում եմ, որ գուցե ես եմ մեղավոր, գուցե չեմ կարողացել բղավել վրան ու սպառնալ իմ ուրախությամբ:

Սենյակում էլ մի տեսակ սառը լռություն է, դուրսը լույս է, իսկ ներսում՝ մութ, պատերն էլ կարծես ինձ էլ չեն լսում: Ինքս էլ չգիտեմ, թե անունն ինչ է այս նոր տխրության, որտեղից եկավ և ով ուղարկեց: Իրոք, չգիտեմ:

Հիմա նստած ենք երկուսով. ես ու տխրությունն իմ անանուն, որն այնքան ծանոթ է սրտիս, բայց այնքան անդիմադրելի: Ասում եմ՝ գնա, էլ չգաս, թող հանգիստ մնամ: Չէ, չի լսում ինձ: Նստել է կողքիս ու չի էլ շարժվում:

Դե որ այդպես է, ես վրեժխնդիր կլինեմ ու հենց հիմա քո մասին կպատմեմ բոլորին: Գուցե մի օր կարդաս ու ամաչես, կարդաս ու հասկանաս, որ մարդիկ այդքան տխրել չեն կարող:

Տխրությու՛ն, կարդո՞ւմ ես տողերս: Մինչ կողքիս համառորեն նստած այս ու այն կողմ էիր նայում, ես քեզնից պատմեցի. ուզում եմ՝ հասկանաս, որ մարդիկ անընդհատ տխրել չեն կարող: Ամոթ է, դեմքդ լվա, որ կարողանաս նայել աչքերին բոլոր այն մարդկանց, ովքեր ինձ նման տխրել են մի օր, մի պահ ու մի ակնթարթ: