Իմ Հայաստան
Մեր կյանքի առաջին իսկ օրից մենք անում ենք աննշան թվացող քայլեր և ձգտում ենք ինքնուրույն կայացնել փոքրիկ որոշումները։
Ժամանակի ընթացքում փոքրիկ որոշումները վերածվում են մեծ վճռի կայացման, որն այսուհետ պետք է բխի ոչ միայն սեփական անձիդ, այլ նաև ընտանիքիդ, ընկերներիդ, ազգիդ շահերից։
Այս գիտակցմամբ է, որ մի ամբողջ ազգ 30 տարի առաջ կայացրեց վճռորոշ և պատմական որոշում։
Այդ օրը ամեն ոք հաստատակամորեն և մտածված անում էր իր քայլը, կառուցում իր գալիք օրը, որը միտված էր լինելու մի ողջ ժողովրդի բարեկեցիկ և արժանապատիվ կյանքի ապահովմանը։
Մանուկը, որը դեռ երեկ որոշում էր կայացնում բազմապիսի և գույնզգույն խաղալիքների ընտրության հարցում, այսօր արդեն գիտակից, հասուն, համառ, հայրենասեր զավակ է, կշռադատում է արդարորեն, գործում է մտքի թելադրանքով, առաջնորդվում սրտի ցույց տված ճանապարհով, նա գիտի անկախության գինը, նա գիտի` ինչ է հայ լինելու վեհ զգացումը, գիտի` ինչ է միասնականությունը, թե ինչ է արժանապատվությունը, ազգի համար մղվող պայքարը և արդարությունը, ազատությունն ու անկախությունը վայելելու բերկրանքը, գիտի, թե ինչ է …
Ես հայ եմ։
Ես սյունեցի եմ:
Հասկանում եմ, թե ինչ է իրական հայ լինելը…
Պայքարում եմ, մարտնչում, մթության մեջ լույս եմ գտնում և հուսահատության մեջ հույսի շող տեսնում։
Այսօր ավելի քան երբևէ, կարևոր է հասկանալ հայրենիքի արժեքը, զգալ անկախության գինը, վերջապես ըմբռնել` ինչ է իրական ազատությունը։
Ես հավատում եմ գալիք օրվանդ, սպասում եմ լիակատար անկախ և ազատ մի նոր պատմության սկզբի…
Շնորհավոր երեսնամյա անկախության տոնդ, Հայաստանի Հանրապետություն, դու հազարների մեջ իմ ամենահարազատ, լուսավորների մեջ իմ ամենապայծառ…
Միշտ ազատ, միշտ անկախ ու միշտ հայինը։
Իմ Հայաստան…
Իմ սեր Արցախ
Պատերազմից հետո Արցախ գնալը մարդիկ դժվար են պատկերացնում.
վախ… տագնապ… հուզմունք…
Նշեմ, որ միայն հպարտություն և հիացմունք պետք է ապրել Արցախ գնալուց։
…Եթե մինչև տրանսպորտ նստելը մի պահ մտածել էի, որ ինչ-որ իրողություն կխանգարի, և չեմ գնա Արցախ, ապա տրանսպորտ նստելուց՝ կարևորագույն փուլը հաղթահարեցի։
Հինգով էինք: Վարորդը կատակում էր, ասելով՝ նախորդ օրն այնքան ուղևորներ կային, որ քիչ էր մնում գլխիս նստեն։
Չնայած սպիտակ փոխադրամիջոցի կիսադատարկ լինելուն՝ զգացմունքներս ամբողջությամբ լցնում էին այն։
Ճանապարհը միայնակ էր ու տխուր, մշտական բնակիչները լքել էին նրան…
Իսկ Շուշիի կողքով անցնելուց, ամեն ինչ այնքան անհավատալի էր, որ այդ պահին ասես ոչ մի զգացողություն չկար։ Հետ գալուց միայն ուշքի եկա, տեսա Շուշիի տխրությունն ու դատարկությունը. նկարագրել չի լինի…
Շուտով հասանք, ես անհամբեր սպասում էի այդ պահին։ Ընկերուհիս՝ Տաթևը, դիմավորեց, գնացինք տուն, հանգստացանք, դուրս եկանք վայելելու Ստեփանակերտը։
Արցախն այնքան լուսավոր է, գունեղ, չքնաղ, որ ես պարզապես հիացած եմ, չնայած նրան, որ շատ եմ եղել այնտեղ։
Անդադար քայլել էի ուզում, ցանկանում էի շրջել բոլոր փողոցներով, զգալ նրա ողջ հզորությունն ու ջերմությունը, որն արդեն մի բուռ դարձած Արցախից էր փոխանցվում։
Մինչև ուշ երեկո քայլում էինք, չնայած նրան, որ հողը փախչում էր ոտքերիս տակից, բայց հասցրեցի ապրել Արցախը։
Առավոտներն արթնանում էի արևածագից շուտ՝ պատուհանից վայելելով Արցախում բացվող հերթական խաղաղ լուսաբացը…
Հաջորդ կայարանն Ասկերանն էր, որտեղ գնալու ճանապարհը կիսեցինք զինվորների հետ։
Ասկերանում իր ամբողջ վեհությամբ մեզ էր սպասում Մայրաբերդը։ Իսկ այնտեղի փողոցներով անցնելուց՝ նկատում էի պատերազմի դեմ պայքարած բերքատու ծառերի պտուղներ… Մի կին իր բակի դարպասը բացեց, հարցրեց, թե որտեղից ենք, հետո ասաց, որ չնայած քիչ մասն է մնացել, սակայն կարող ենք զգալ ողջ յուրահատկությունը…
Գնալ Արցախ և չհամտեսել ժենգյալով հացը՝ աններելի է։ Ինձ հաջողվեց վայելել իմ պատրաստած ժենգյալով հացը, ինչն առանց արցախցի տիկնոջ օգնության՝ անհնարին կլիներ։
Տուն վերադաձա, սակայն չշտապեցի հրաժեշտ տալ հարազատ Արցախին։ Ինձնից մի մասնիկ մնաց Արցախում, իսկ Արցախից մի մասնիկ հասավ Սյունիք։
Արցախը ծաղկում է, այնտեղ չգիտեն, թե ինչ է հանձնվել ասվածը… Ե՛կ Արցախ։
Լուսանկարները` հեղինակի
Շրջագայություն Լոռիում
Երազանքից նպատակ
Երազանքն է, որ կյանքին իմաստ ու գույներ է հաղորդում, բայց ամենակարևորը այն է, որ երազանքդ դառնա նպատակ, քանի որ այդպես կյանքի գույները մեկ այլ երանգ են ստանում:
Ես չափից շատ եմ սիրում երազանքներ պահել ու հույսս միայն ինձ վրա դնելով շարունակում եմ դրա վրա շատ ջանք թափել և ինքս եմ այն ի կատար ածում, իհարկե Աստծո բարեհաճությամբ: Դա նշանակում է, որ այն, ինչ ես մտապահել էի, ինձ համար արդեն լոկ երազանք չէ, այլ արդեն նպատակ:
Ինձ ճանաչողները կհաստատեն, որ ես ամեն առիթ փնտրում եմ, որպեսզի ծանոթանամ ինչ-որ վայրի, կամ մեկ այլ ժողովրդի մշակույթի հետ, բայց դրա հետ մեկտեղ ունեմ անկայուն բնավորություն։
Ֆլեքս 2021-ը ինձ համար արդեն նպատակ էր դարձել, սակայն ես որոշել էի դրա վրա աշխատել 2 ամիս առաջ, ու այդպես էլ, չեմուչում անելով, մտածելով, որ չեմ հարմարվի նոր նիստուկացի, երկմտում էի, բայց մայրիկիս ասած` ռիսկը գործի կեսն է, որոշեցի ամուր կամք ունենալ և գոնե մեկ ամսում անել 3 ամսվա բացթողումս։
Ուզում եմ, որ մեր բոլոր պատանիները հենց այս պահին թողնեն իրենց այնքան էլ ոչ օգտակար հոբբիները և վազեն իրենց նպատակի հետևից, քանզի այսօր մեզ պետք են ավելի գիտակ երիտասարդներ` երկիրը բարգավաճ դարձնելու համար։
Շարունակելին
Ժպտասեր արևը շռայլորեն ջերմություն էր փոխանցում, լուսինը զարդարում էր գիշերային թագավորության անթերի խավարը, անձրևն իր շաղակրատող կաթիլներով հանդարտ քայլում էր մեզ հետ, քամին թափահարում էր մեր հույզերն ու գլխապտույտ պարի հրավիրում, օդը շնչելու հնարավորություն էր տալիս, մարդիկ էլ անթիվ իրարամերժ, փոխադարձ ու անփոխադարձ զգացմունքներ ունեին։ Կյանք կար մի ժամանակ։
Կյանքը հիմա հավատարմորեն շարունակում է իր անկանգ ընթացքը ժամանակի մեջ, ապրում է, զգում է, գործում է, իսկ մենք․․․ Մենք հանկարծակի դուրս մնացինք նրա սահմաններից ու մինչ օրս փորձ ենք անում վերականգնել մեր տեղը, բայց չի ստացվում։ Կռիվը կյանքից ուժեղ գտնվեց։
2020-ի սեպտեմբերի 27․ հերթական աշունը անդարձ ու եսասիրաբար կիսում է շունչը ամենաանհավասար մասերի։ Ու մի պահ ուզում ես փակել իրականության արյունոտ աչքերը, կողպված մնալ քո իսկ ստեղծած միանձնյա կառավարվող աշխարհում, փակել նրա ճերմակ պատուհանները, որ ուրիշի աղտոտված գոյության որևէ մասնիկ ներս չթափանցի, որ անցանկալի ճշմարտության ձայնը լսելի չլինի քեզ համար, որ չնայես այն աչքերին, որոնք դեռ ԿՅԱՆՔ պիտի տեսնեին, բայց չտեսան։ Մեղքի զգացում, անբացատրելի զգացում կա, որ ուրվականի պես հետապնդում է անընդհատ։
«Գիտե՞ս, որ Արցախում կռիվ է սկսել։ Քեզ զանգե՞լ է, որտե՞ ղ են հիմա, ինչպե՞ս են։ Ասում են՝ այս անգամ վիճակը շատ լուրջ է։ Արդեն զորահավաք են հայտարարել։ Տանում են, բոլորին տանում են։ Ի՞նչ է լինելու»։
Մղձավանջի հիմնական մասը 44 օր է տևում, բայց միևույնն է, այն չի ավարտվում։ «Մի քանի ամսից պիտի ավարտեր ծառայությունը։ Խոստացել էր, որ կգա, բայց․․. Ընկերոջ կյանքը փրկելիս զոհվեց։ Որոշել էին, որ ծառայությունից հետո ամուսնանան։ Ինչպե՞ս պիտի ապրենք առանց մեր միակի։ Ոչ ոք չի կարող փոխարինել նրան։ Զինադադարից ընդամենը մի քանի ժամ առաջ զոհվեց։ Շատ պլաններ ուներ ծառայությունից հետո։ Շատ էր սիրում երգել։ Ուզում էր արտերկրում սովորել։ Արվեստով էր ապրում»։
Տարավ, տարավ առանց սպասելու, առանց հարցնելու, առանց հրաժեշտի, ուղղակի տարավ։ Մի վերջին անգամ չլսեցինք նրանց ձայնը, չգրկեցինք ամուր, չտեսանք իրար։ Մենք կյանքի դեմ ԱՆԿՅԱՆՔ մնացինք։
Աննպատակ թափառող ենք դարձել։ Թափառում ենք անգին հիշողությունների անվերջ շղթայում, թափառում ենք բազում հարցերի անպատասխան խավարում, ուզում ենք ելք գտնել անլուծելի գաղտնիքների անվերջ թվացող լաբիրինթոսից, խեղդվում ենք անշունչ նկարներից մեզ նայող ամենաանկեղծ հայացքից, կծկվում ենք ամեն վայրկյան հոգին կրծող ուժգին ցավից, գոռում ենք դառն արցունքների կույտի միջից, ջանք ենք թափում վերջին անգամ գոյատևելու հնար գտնել, փախչում ենք մեզ պատած անխուսափելի իրականությունից։
Մեզ շատ բան չմնաց՝ կորցրած հայրենիք, ոտնակոխ արած հպարտություն, զոհեր, գերիներ, անհայտ կորածներ, վիրավորներ, բազում եռաբլուրներ, ցավ ու տառապանք, անասելի կարոտ ու անչափելի ափսոսանք։
Ինչո՞վ, ինչպե՞ս կամ ինչու՞ է պետք ապրել։ ԱՊՐԵԼ է պետք, որովհետև նրանք մեզ թողեցին ամենաթանկը՝ ԿՅԱՆՔԸ՝ նախընտրելով երկինք բարձրանալ հանուն մեզ։ Իմաստավորված ու արժանի կյանքով է պետք ապրել՝ նրանց հիշատակը հավերժ մեր սրտում պահելով։ Ապրել է պետք, որովհետև մեր կողքին հիմա ապրում են հերոսները՝ հենց մեր աչքերին նայելով։
Անշուշտ, ավելի հեշտ է ինչ-որ բառեր շարել կողք կողքի, քան իրականում գործել, բայց հաճախ անելիքների իրականացումը հենց մեր մտքերից, պատկերացումներից, ցանկություններից ու խոսքերից է սկսում։ Ցավն ու կարոտը անգործությամբ, անվերջ լացով կամ անտարբերությամբ հնարավոր չէ ծածկել, դա ոչինչ չի վերադարձնելու, ընդհակառակը վերջնականապես խլելու է այն, ինչ դեռ մնացել է։ Դժվար է վերականգնվելը, կրկին արևով ժպտալը, լուսնով ու աստղերով հիանալը, անձրևով ու քամով խելագարվելը, զգալու ունակությունը վերադարձնելը, մեր անդեմ էության ու գոյության համար իմաստ ու արդարացում գտնելը, բայց նաև ծանր է գորշ դատարկության պատերը ողջ ուժով անվերջ ճանկռելը, ամենօրյա ռեժիմով մեր ուղեղը անպատասխան հարցերով լցնելը, մռայլությամբ պատած անդունդի խորքում այդքան ցանկալի հանգստություն փնտրելը։
Սիրտն այժմ ոչ թե ժպտում, այլ ակնդետ զննում է, հոգին ոչ թե զգում, այլ անշունչ քարանում է, հայացքը ոչ թե ցույց է տալիս, այլ հնարավորինս թաքցնում է, աչքերը ոչ թե խոսում, այլ խորհրդավոր լռում են։
Մահը կյանքի հոմանիշն է դարձել, կորցնելը՝ հանդուրժելի օրինաչափություն։ Տեսնես մենք երբևէ կհասկանա՞նք կյանքի՝ երբեմն անհամաչափ գործողությունների ու արարքների հաջորդականության, նրա մատուցած անակնկալների իրական իմաստը։
ժպտասեր արևը շռայլորեն ջերմություն է փոխանցում, լուսինը զարդարում է գիշերային թագավորության անթերի խավարը, անձրևն իր շաղակրատող կաթիլներով հանդարտ քայլում է մեզ հետ, քամին թափահարում է մեր հույզերն ու գլխապտույտ պարի հրավիրում, օդը շնչելու հնարավորություն է տալիս, մարդիկ էլ անթիվ իրարամերժ, փոխադարձ ու անփոխադարձ զգացմունքներ ունեն։ Կյանք կա հենց հիմա։
Խուստուփը
Համացանցում կարող ենք հաճախ հանդիպել բազմաբովանդակ հոդվածների, որոնք պատմում են Խուստուփ լեռան մասին։ Այնտեղ գրված կլինի. «Կանաչազարդ Սյունիքի մարզում է գտնվում արքայական Խուստուփը, Կապան քաղաքից շուրջ 10կմ հարավ-արևմուտք։ 3201 մետր բարձրությունից իր վեհ ժպիտն է սփռում զմրուխտազարդ Կապան քաղաքի վրա»։
Այդ հոդվածներում իրենց ուրույն տեղը կգտնեն նաև Խուստուփի մասին երկրաբանական նկարագրերը, տեղագրական փաստերը, կլիմայական պայմանները և բոլոր այն մանրամասները, որոնք կպատմեն և, ինչու ոչ, նաև կբացահայտեն լեռը՝ աշխարհագրական տեսանկյունից։
Իսկ ինչպիսի՞նն է վեհաշուք Խուստուփը փոքրիկ Շվեյցարիայից՝ Կապանի սրտից երևում։ Այն հրաշք է։ Տարվա յուրաքանչյուր եղանակին բացահայտում է իրեն յուրովի։ Ձմեռը ծածկվում է ճերմակ ձյան շերտով, իսկ ահա գարնանը նոր շունչ ու թափ է հաղորդում իրեն, այս ժամանակ է, որ ձյան հալոցքից առաջացած գետերն ու բազմարահետ առվակները միաձուլվում են միմյանց, դառնում են հորդառատ մի գետ՝ Վաչագանը։ Այն ավելի վեհ տեսք է հաղորդում ինչպես Խուստուփ լեռանը, այնպես և զարդարում է չնաշխարհիկ Սյունյաց աշխարհը։ Ամռանն այնքան պարզորոշ է լինում, որ անգամ ալպյան մարգագետիններն են հեռվից, շատ հեռվից աչքի ընկնում, իսկ ահա աշնանը մառախլապատ է, բայց հիասքանչ է դառնում։
Այնքան նրբագեղ և միևնույն ժամանակ, այնքան փառահեղ է Խուստուփ լեռը, այնքան գեղատեսիլ և այնչափ պանծալի, և ըստ իս, այս ամենը հայի ոգու ամբողջությունն է, խոնարհ ու վայելուչ հայուհիներից, հպարտ ու աներկյուղ քաջորդիներից և իհարկե, մեր քաջազուն Նժդեհի սրտից սերված, ով ոչ միայն իր կյանքը նվիրեց հայրենիքին, այլ նաև մահից հետո հավերժ մնաց իր իսկ արյամբ և ոգով պահված հողում, թաղվելով Խոստուփ լեռան լանջին։
Խուստուփը, իր հավերժական արծիվը և անկոտրում հայ ժողովուրդը` մեկ միասնության մեջ…
Լուսանկարները ՝ Սոնա Մելիք-Քարամյանի
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
Ժողվել` հոգւոյն մէջ ամէնո՜ւն, համայնական
Հոգւոյն ամէն մասնիկներուն մէջ` ամէն ժամ:
Ճամբաներէն, ու գետերէն, ու դաշտերէն,
Անտառներէն, ու լեռներէն, ու ձորերէն,
Տանիքներէն, ու տուներէն, ու դուռներէն`
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական:
Անձրև, ճանապարհ, արևածագ, երիցուկներ
Զանգեզուր
Հայաստանի ողնաշարը համարվում է պատմական Սյունիքը, որը հարուստ է հրաշք բնությամբ, ազնիվ մարդկանցով, պատմամշակութային հիասքանչ վայրերով ու վանքերով։
Սյունիքը եղել է Մեծ Հայքի 15 նահանգներից, որն ունեցել է 12 գավառ։ Այն միջնադարում ունեցել է ավելի մեծ տարածք, քան ունի ներկայումս և, չնայած փոքր տարածքին, մշտապես համարվել է խտաբնակ տարածաշրջան։
Սյունիքս եզակի է իր առավելություններով և թերություններով, և հենց այս առավելություններն ու թերություններն են, որ շունչ են հաղորդում նրան։
Բնօրրանս առավել է ժողովրդի միասնականությամբ, զարմանահրաշ բնությամբ, գրավչությամբ, հավատացեք, մեկ անգամ Սյունիք եկողը հավերժական կապեր է հաստատում այստեղ, ինքս բազմիցս եմ համոզվել։ Այստեղ է գտնվում վեհապանծ Խուստուփ լեռը, որը ոգեշնչում և սատարում է սյունեցիներին։ Ողջին՝ պատմական Սյունիքի նշանավոր գետը, Վաչագան գետը, Աստղաձորը…
Զանգեզուրը նշանավոր է նաև քրիստոնեությունը խորհրդանշող վանքերով, որոնցից է Տաթևի վանքը, որը դեռևս 9-րդ դարում է կառուցվել։ Վահանավանքը, որը համարվում է 10-րդ դարի կառույց, ևս քրիստոնեության խորհրդանիշ է Սյունիքում։
Եթե կան առավելություններ, կան նաև թերություններ։ Գլխավոր թերությունը կարելի է համարել մարզում առկա պոչամբարը, որն աշխարհում համարվում է ամենամեծն իր տեսակով, սա ազդում է ինչպես օդի, որը շնչում ենք ամենքս այստեղ բնակվելով, այնպես և բնության և գյուղական տարածաշրջանների զարգացման վրա, գետերի հոսքի և հատկապես գետում առկա ձկնատեսակների պահպանման գործում։ Մեծ վնաս են կրում նաև վարելահողերը, որոնք տուժում են հիմնականում այն հանգամանքից ելնելով, որ պոչամբարի, ոչ պիտանի նյութերը օր օրի ընդլայնում են արդեն իսկ զբաղեցրած տարածքը։
Զանգեզուրն առանձնահատուկ է նաև իր հերոսական մարտերով, վեհ լեռներով, անկոտրում ոգով, այն հարուստ է իր հերոսածին մայրերով և քաջ հայորդիներով։ Յուրաքանչյուր սյունեցու մեջ Նժդեհի արյունն է խոսում, Դավիթ Բեկի շունչն է թևածում, մերօրյա հերոսների անավարտ կյանքն է շարունակվում։
Այսօր էլ Սյունիքս, ուր ապրել են պապերս, պապերիս պապերը, ուր այժմ ապրում եմ ես, կռվախնձոր է դարձել դավադիր թշնամու և ազգիս միջև։ Սակայն, Սյունիքն իր գոյությունը պահպանել, պահպանում և պահպանելու է ամեն կերպ, միայն ոչ թշնամու կազմի մեջ, իսկ սրա միակ գրավականը սյունեցիների միասնականության մեջ է։
Սյունիքի, և առհասարակ Հայաստանի ապագան մենք ենք, և մենք պարտավոր ենք շենացնել, զարգացնել մեր մարզը, մեր համայնքը և պարտավոր ենք երկու ոտքով ամուր կանգնել մեր հողի վրա, որպեսզի ոչ ոք դիտմամբ, թե պատահմամբ, հայացք անգամ չնետի դեպի այն։
Համոզված եմ, վաղվա հզոր ապագայի հանդեպ հավատ կա յուրաքանչյուրիս մեջ և հատկապես սյունեցիների։ Ես ինքս եմ հավատում, չէ որ իմ սիրտը լեռներում է՝ Սյունյաց լեռներում…
