Կոտայքից Տավուշ

Ես Կոտայքի մարզում եմ ապրում, բայց երբեք չեմ ուրացել արմատնե­րս, որ ծլարձակվել են Տավուշի մարզի Այգե­ձոր գյուղում։ Այդ գո­ղտրիկ անկյունում ապրում են իմ բոլոր բարե­կամները։ Իմ ընտանիքը երեկ հրավիրված էր այնտեղ մի կարևոր առիթ­ի, որը հայերը կոչում են բանակի քեֆ, ինչով արդեն ասվում է ամեն բան։ Խնջույքը կազմ­ակերպվել էր Մոնթե Մե­լքոնյանի անվան ռազմա­մարզական վարժարանն ավարտած իմ զարմիկի հա­մար, ով շուտով կդառնա Հայոց բանակի զինվո­ր։ Շտապելով բարի ծառ­այություն մաղթել բոլ­որ զինակոչիկներին` ուզում եմ ասել նրանց, որ քանի դեռ դուք տա­լիս եք հայրենիքի պար­տքը, մենք պարտք ենք մնում ձեզ` մեզ խաղաղ երկինք բերելու համա­ր: Շնորհակալ ենք, որ ազնիվ եք հայրենիքի ու մարդկության առաջ։

Այգեձոր հասնելու հա­մար մենք անցանք երկու հարյուր երեսուն կի­լոմետր, իսկ այդ հինգ ժամ տևած ճանապարհը լի էր զանազան պատմու­թյուններով ու դեպքեր­ով, ինչի մասին էլ կպ­ատմեմ հիմա։

Ես շատ հետաքրքիր պա­տմություններ էի լսել Այգեձորի մասին, բայց այս մեկը նորություն էր ինձ համար։ Այգե­ձորը, որը շրջապատված է հսկա ժայռերով, ու­նի գաղտնիքներ իր փեշ­երին ծվարած անտառներ­ում։ Ասում են, որ գյ­ուղում եղել են մարդի­կ, ովքեր երազ են տես­ել, և իմանալով թաքնվ­ած ոսկու տեղը` գտել են այն և հարստացել։ Հեքիաթի նման է, բայց Այգեձորը տեսնողները հեքիաթներին հավատում են։ Ավազակների համ­ար կուզեի հիշեցնել, որ ոսկի գտնելու համար նախ երազ է պետք տե­սնել. կարևոր պայման է։

Ավազակներից անցնե­նք ավանակներին։ Երեկ ես իմացա, որ ավանակ­ների զգայական հատկու­թյունները չափազանց ուժեղ են։ Նրանք մշտապ­ես քայլում են ամենից անվտանգ ճանապարհով։ Հին ժամանակներում ճանապարհներ կառուցելիս ավանակի հետքերին են նայել, որպեսզի ճամ­փան լավը լինի։ Հետաք­րքիր է` մենք ավանակ ենք կոչում մարդկանց հիմար լինելու դեպքու­մ, բայց այս կենդանին­երին հետևելով ենք առ­աջ գնում։

Երբ հասանք գյուղ, ու հանդիպեցի հարազատնե­րիս, իմ մեջ ավելի ամ­րապնդվեց այն միտքը, որ ծառը առանց արմատի փայտի կտոր է, որից լավագույն դեպքում պա­րսատիկ կարելի է պատր­աստել, հակառակ դեպքո­ւմ միայն այրել։ Հայր­ենիքը ամուր է, երբ արմատները չեն մոռացվո­ւմ։ Եկեք ամուր պահենք Հայաստանը։

serine harutyunyan

Վերջ, ոչինչ էլ նույնը չի լինի

Վերջ… Մի զանգ, ու կավարտվի մանկությունս, իր մեջ այդքան քաղցրություն ունեցող մանկությունս… Չէ՛, չնայած զանգը չէ, որ պետք է մեր մանկության ավարտն ազդարարի: Հարյուրավոր զանգեր լսելուց հետո էլ կարող ենք նույն մանուկը մնալ, հարյուրավոր զանգեր լսելուց հետո էլ կարող ենք ինչ-որ բանի սպասել սրտի նույն, մանկական թրթիռով …

Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերը, բայց չէ՛, դա ոչ զարթուցիչիդ զանգն է, որ լսում ես ամեն առավոտ, ոչ էլ ուղղակի հեռախոսազանգի ձայն…
Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերն ու երևի չեն էլ հասկանա, որ դա հասարակ զանգ չէր…
Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերը, ու երևի շատերի համար ոչ մի բան էլ առանձնապես չի փոխվի…
Դե, զանգ է, էլի, սովորական զանգ… Չէ՛, սովորական չէ, ամենաանսովորն է…
Մտածում եմ, փորձում եմ հասկանալ, այդ հնչող զանգը դասամիջոցինը կլինի՞, թե՞ դասինը… Չի հասկացվում ոչ մի կերպ, տարօրինակ է, տարօրինակ ու անսովոր մի զանգ… Դպրոցում զանգը հնչում է կամ դասի, կամ էլ մեր այդքան սիրելի դասամիջոցի համար… Բայց մի վայրկյան, այդ զանգը կիրակի օրն է հնչելու… Հը՜մ, կիրակի օրը դպրոց չեն գնում, չէ՞… Բա էլ ի՞նչ զանգ, ի՞նչ դաս, ի՞նչ դասամիջոց… Անսովոր է, տարօրինակ…
Կհնչի զանգը, ու կապ չունի ուզում ենք դա, թե՝ ոչ…
Երբ դեռ հինգերորդ կամ վեցերորդ դասարանում ես, անվերջ երազում ես այդ զանգի, քո համար հնչող զանգի մասին… Բոլորն էլ գոնե մի պահ երազում են շրջանավարտ լինելու, դպրոցն ավարտելու մասին: Չգիտեմ՝ ինձ մոտ ոնց է ստացվել, բայց երբեք նման բան չեմ երազել:
Մի քանի օր էլ, ու վերջ… Չգիտեմ, չեմ պատկերացնում, որ էլ դպրոց չեմ գնալու: Էլ շատ բաներ նույնը չեն լինելու իմ կյանքում:
Էլ մաթեմատիկայիս ուսուցչին տարօրինակ հարցեր չեմ տալու, ու հետո ասեմ, որ մեկ է, մաթեմատիկան լավ առարկա չէ…
Էլ հայոց լեզվիս ուսուցչուհուն չեմ ասելու, որ երանի 10 հատ անգլերեն սովորեմ, մի հատ հայոց չսովորեմ…
Էլ աշխարհագրության ժամին պատուհանի մոտ նստած գրավոր չեմ գրելու:

Էլ պատմության ուսուցչուհուն չեմ համոզելու, որ դասը իրոք սովորել եմ, ուղղակի չեմ հիշում:
Էլ ռազմագիտությանս ուսուցչի Շուշիի գրավման մասին պատմությունները չեմ լսելու ամեն դասի…
Էլ հասարակագիտությանս ուսուցիչը չի ասելու. «Այ աղջիկ, մի քնի, զարթնի, այ քնած»…
Էլ դասերի ժամին թաքուն շտեմարան չեմ գրելու…
Էլ ամեն անգամ ուսուցչանոցի կողքով անցնելուց դասարանի համար կավիճ չեմ բերելու: Չնայած, էլ ուսուցչանոցի կողքով անցնելու առիթ չեմ էլ ունենալու…
Չգիտեմ, չեմ հավատում, որ մյուս սեպտեմբերին էլ դպրոց չեմ գնալու ու փնթփնթալով իմ ճռճռացող աթոռն ու սեղանը չեմ փնտրելու:
Վերջ, մի քանի օրից կհնչի վերջին զանգը: Ոչ մեկիս մանկությունն էլ չի ավարտվի, էլի ինչ-որ տեղ մանկության գոնե մի նշույլ անպայման կմնա:
Կհնչի, զանգը կհնչի, ծաղիկներով, մի քիչ թաց աչքերով…
Մանկությունը չի ավարտվի, բայց գիտեմ, ոչինչ էլ նույնը չի լինի…

Մայիս, 2017

 

 

Meri Araqelyan

Մենք ապրելու ենք, ինչ էլ պատահի

Մեռնում է արդեն դարն այս կատաղի:

Հ. Սահյան

 

Կյանքի և մահվան գաղափարը ինձ ուղեկցել է մանկուց, երբ ես ընդամենը մանկահասակ աղջնակ էի, ով ապրում էր սահմանին՝ կյանքի ու մահվան սահմանին։ Կյանքիս քսաներկու տարիների ընթացքում ծննդյանս երազանքը միշտ եղել է խաղաղությունը: Սահմանին, երբ հասկանում ես «կյանք» բառի իմաստը, պարզ է դառնում, թե ինչու է այն մեկուկես վանկից կազմված, որովհետև կյանքն աչք թարթելու պես արագ է անցնում, ուստի պետք է կարողանալ տնօրինել կյանքի յուրաքանչյուր վայրկյանը այնպես, որ ապրելն իմաստ ունենա:

Ապրելու հանդեպ ունեցած տենչը մենք ժառանգել ենք մեր նախնիներից. մեր արյան մեջ պայքարի ոգի կա: Մեզ չեն սովորեցրել սիրել հայրենիքը, մեզ ցույց են տվել այն, և մենք սկսել ենք ապրել հայրենիքով, որովհետեւ հայրենիքը լոկ տարածք չէ, հայրենիք ենք մեզնից յուրաքանչյուրը:

Պայթյուն, կրակ, աղմուկ լաց… Երբ սկսվեց պատերազմը, ես ապրում էի ընտանիքիս համար, սահմանին հայրս ապրում էր մեզ համար, հայրենիքն ապրում էր բոլորիս համար: Այո՛, մենք ապրում ենք մեկս մյուսի համար, հանուն հայրենիքի, հանուն վաղվա: Շիրվանզադեն տասնիններորդ դարը «խաբեության» դար է անվանել, իսկ ինձ թույլ տվեք քսանմեկերորդ դարը «գիշատիչների» դար անվանել: Աշխարհը ցանկանում է կուլ տալ քարտեզի վրայի այն կետը, որը Հայաստան է կոչվում: Մենք փուշ կդառնանք, կկանգնենք աշխարհի կոկորդին, բայց կապրենք, կապրենք, որովհետև պարտավոր ենք ապրել, մեզ հարկադրել են ապրել նրանք, ովքեր մեզ հնարավորություն տվեցին ապրելու, բայց իրենք անմահացան:

Քաղաքակրթությունը տեղի է տալիս մարդկային բարբարոսությանը, և մարդիկ նահանջում են բանական լինելուց, քանի դեռ կոթը մեզնից է, մենք նահանջելու ենք: (Իսկ ծառերը հավատում էին կացնին, քանի որ կոթն իրենցից էր): Բայց եւ մենք ապրելու ենք, ինչ էլ պատահի, մեր անտեր գլխի տերն ենք լինելու:

«Մենք ապրում ենք: Մենք անվերջ ապրում ենք: Երբ արթնանում ես, ու գարուն է, երբ քնում ես՝ աշուն, իսկ նրանց միջև հազար անգամ ձմեռը հերթափոխում է ամռանը և հակառակը: Եվ եթե մենք սիրում ենք միմյանց, մենք հավերժ ենք և անմահ, ինչպես սրտի տրոփյունը կամ անձրևը կամ քամին, և դա է ամենակարևորը»:  Էրիխ Մարիա Ռեմարկ

Elen Aleqsanyan

Լավաշը

Թոնրի տակ լավաշ ուտելիս, պապս իր մանկությունից մի պատմություն հիշեց.

-Մատաղդ ըլիմ՝ ալամ աշխարհը գիդէ վօր՝ աշխարհըմըս թոնրի լավաշի ու մոթալի պանրի պես համով բան չկա։ Աշունքեց կամ գարունքը, ռավոդը ծեքին եզները լծեինք, գութանով ցորենի դաշտի ֆողերը վարեինք։ Ֆողը մի կոծի լե նստեր, փիշներուս կապած՝սերմացու ցորենը մեջն ածած դաշտերըմը շաղ տեինք ուրա՜խ-ուրախ երգելով։ Աչկներուս երկնքին ՝ աղոթք անելով ճամփա պահեինք, որ լավ եղանակ անէ, կարկուտ ու սելավ չանէ, արտը նորմալ ծլէ, դուս գա, որ սաղ տարվա հմար հաց ու ապրուստ ունենանք

ՄԵՐ ԱՊՐՈՒՍՏՆ Ի՞ՆՉ Է՝

ՄԻ ԿՏՈՐ ՉՈՐ ՀԱՑ,

ԷՆ ԷԼ ՀԸՐԵՆ ՀԱ՜_ԵՐԿԸՆՔԻՑ ԿԱԽՎԱԾ։

Թե ղսմաթ էինք ունենըմ, ցորեն էլ էինք ունենըմ, թե խու չէ՝  Աստոծ հեռու տանե, սրա-նրա դռանն էր աչքներում, սրա-նրա բռին մտիկ անեինք, որ մի կտոր ցամաք հաց տային։ Արի՛ գեշ բաները մոռանանք, սև օրեր շատ ինք ունեցիլ։ Ձեռի մանգաղով հասկը հնձեինք, կալներըմը կալսեինք, թաղի կնանիքը ունգուլնին, գլխաշորերը կապած վաքվեին, յիրար քոմակ անեին խխալեին, թե աժմունքն էր իշով, սելով տանեինք ջաղացն աղող, թե քիչ ըլեր՝ մալեթ չունեներ, թաղի կնանիքը էրկանքով` համ երգեին, համ թևահան ըլելով չիմ աղեին, ըժու ծլպատակ արած, նստած, մաղով մաղեին։ Էրկանք պըտըտելը դժար գորձ էր, համա կնանիքը պըտըտեին։ Վենձ տաշտերըմը խմորը ունցեր տան ամենավենձ կնիկը՝ նանը, վերջըմն էլ, որպես հայ քրիստոնյա՝ խմորի վրա խաչ աներ, որ հայն իրա հավատը կորցնե վօչ։ Ակշով խմորը կտրատեին , խոնչեքի վրա գնդեին, սեղանտախտակի վրա գրդնակով բարակ բաց անեին, լավ քաշեին-ձգեին ու սաջի վրա գձեին։ Մի կոծի մներ ու շաջի վրիցը վիր ունեին սիպտակ մեզարների վրա փռեին, որ չորանա։ Ծերքի թխածը՝ առաջի լավաշը թաղի, ընտանիքի հիվանդին տեին, որ համ շուտ սղանա, համ օխնէ։ Մի վախտ էկավ, որ սկսեցին թոնրի միջին հացը, լավաշը թխելը։ Էդ թխելու վախտը ընտանիքի կնանիքն ամենքն իրանց գորձը գիդեին, մինը խմորն ունցեր, մինը գրդնակեր, մինը ձգեր, մինը թոնրի լաշովը տեր, մինը տաք-տաք լավաշը բարակ կեռ էրկաթի ձողով հաներ, մինն էլ փռեր, որ չորանա։ Լավաշ թխելը դժար գորձ էր, համա էդ գորձին տղամարդ չխառնվեր: Ասեին, վօր թոնրի կողքին տղամարդ ա ըրեվըմ՝ լավաշը կուտա գընըմ, ընգնըմա թոնրի մեչը: Դռներին ազատ տեղ չմներ, չիմ լավաշ ըլեր, չորացնեին, որ յեդնուց խոնչեքի, տաշտի միջին փռեին, մի սաղ տարի ուտինք։ Հմի ինչ կա, ապրիլը հեշտացիլ ա, մին ցորենը սերմնացու ինք տենըմ, մին էլ խանութներըմը դասած հացն ու լավաշն ինք տենըմ։ Հայերը լավաշը թխեին օրերի տաք վախտը, վօր ցրտովը չըրչարվին վօչ։ Բա, բալա ջին, օվ աշխատե՝ նա կուտէ:

astghik ghazaryan

Ամայիս` տատիս մենախոսությունը

-Ի՞նչ ասեմ… Մղկտալու պանը ի՞նչ ասեմ… Որբ մեծացած րեխա…

Հը՞ն, բալա ջան, պեպիկ ման էկել, խրձների տակին պահել են, վեր բրիգադիր Վասիլը հունձ անիլու վախտը էկել ա, տենա վեչ, վեր հասկն եմ հվաքմ, ի՞նչ ասեմ, չարդ տանեմ…

Հլա տես, էս պամիդորնին. ութն էլ մի թփից եմ քաղել…

Ի՞նչ ասեմ… Ես ծնվել եմ, հորս աքսորել են, բալա ջան, մերս էլ… Հա, իմ մերը րեխա ունենալիս չի լել, հերս վրին կնիկ ա պիրել, մի տղա ա ունեցել, հերս րեխուն վեր ա կալել, տրան տուս արել: Բայց էդ կնգանը լավ օժիտ ա տվել: Էդ օժիտի հմար հերս վեր վեչխար ա ճկիլիս լել, սևերին ա ղրաղ արել:

-Օրդ տհե սև լի,- անծել ա տա… Անեծք էր, կատարվեց…

Տրանից ետը՝ երեսունիրեք թվին, մերս իմ աղբեր Մուրադին ա պիրել, երեսունվեց թե երեսունյոթ թվին էլ ես եմ ծնվել: Մերս էդ որբերին պահել ա:

Հերս հարուստ ա լել, մերս ասմ էր՝ վեր հորս տարան, յոթ տեղնաքյունջ խալչա ունինք՝ իրար վարա տեղաշորի նման ծածկած: Կեղմ մարդիկ ին, վեր հորս փռնիլ ին տվել: Էդ մրդկերանցիցը կյողեր են ղրգել, վեր թլանեն, խալչեքը տանեն: Մեզ մի շուն ունինք, իմ մերն ասմ ա՝ Աղաբեկ աղբերս, հրողբորս աղջիկն ու ինքը, տռանը դեմ լած, հիլ չեն արել՝ պաց անեն, մտնեն մեջը:

-Ռավետը վեր զարթնեցինք,- ասմ ա մերս,- տեհա տուռը հացի կտորտանքը լիքը. շանն են տվել, վեր ուտի, իրանք մոտանան, տուռը կոտրեն, նի մտնեն:

Տհենց իմ մերը պահել ա մեզ: Էն պակաս տարենին իմ մերը, վեր հակայի կնիկ ա լել, հունձ անիլ ին տալիս տղամրդկերանց հետ, ես էլ իմ մոր ետնա պեպիկ հասկն ի հվաքմ: Մենք սովել չենք. հեկտարանոց բաղչա ենք ունացել, էդ բաղչեն վարմ ինք: Իմ աղբորը՝ երեսունիրեք թվի ծնվածին, գութանն ին ղարգմ: Իմ աղբերը քալուց առաջ բաղչի միջին գիծ էր քաշմ, ես էլ րեխա, ինքն էլ րեխա, ասմ էր.

-Կյամ տենամ, Հրանուշ, էսքանը վարել ես:

Մի օր Մուրադն ասեց.

-Հրանուշ, արի քյանք, հասկը կտրենք:

Էրկու րեխով քացինք: Աչքիս պան էր րևըմ, վենց վեր օքմենի կյային:

-Մուրադ,- ասմ եմ,- էնա օքմենի են կյալի…

-Վախիլ մի, իմ քիր, վախիլ մի, օքմի չկա…

Աչքիս էր րևըմ, թե ինչ, իմ բալա, բայց վեր էկանք տուն, Մուրադն ասեց.

-Ա՜յ թուլա, էնքան ասեցիր, վեր ես էլ վխցա…

Տհենց ապրել ենք, չարդ տանեմ, սովել չենք. իմ մերը՝ անմարդ կնիկ, կով ա պահել, ամեն ձևի չարչարվել ա, չարչարվել ա, ապրել ենք…

Դպրոց եմ քացել, վեչ կիրք եմ ունեցել, վեչ տետրակ եմ ունացել, վեչ թանաք… Բա վե՞նց դի ես դպրոց քալ. փոխվել եմ չորրորդ դասարան ու էլ չեմ քացել:

Աստղիկ ջան, մի ծեռդ մեկնի, էդ խյարը քաղի…

Հա, իմ քեռուն մի աղջիկ ուներ: Չաղ էր, կլխին մազ էլ չկար, իմը երկար էր, ծնկներիս էր թակմ: Տա նախանձմ էր. էնքան արեց, մազերս կտրեցին: Կրիշմ կախ արած էր, քամին տալիս էր, ես էլ մղկտմ ի…

Վերգինեն հեր ուներ, բրիգադիր էր, ես անհեր ի, նախանձմ ի, նախանձմ…

Ի՞նչ  պատմեմ, ապրե՞լ եմ… Էլ եմ ասմ, սովել չենք, բայց լավ տուժվել ենք… Ի՞նչ ասեմ, ապրել չեմ, շունչս վրիս ա լել, բայց իմ ուզածի ապրել չեմ, հենց նհե Աստված պահել ա չրչարվիլու, տուժվիլու հմար, մինչև առ էսօր, ինչ ասեմ…

Տասնյոթ տարեկանից իմ մերը մարդի տվեց ըստեղ, մոտիկ էր, տվեց, վեր ինձ ամեն օր տենա: Ըստի էլ լավ օր չեմ տեսել. կլխիս տվել են նստցրել, վետիս տվել են կղնցրել: Իմ մերն էլ ա տուժվել, ասմ են՝ մորը բախտ, աղջկան թախտ:

Կլխի չեմ հայրիկ ասիլն ինչ ա, ինչ պան ա հայրիկը… Վերգինեն հեր ուներ… Իմ հերը լեր, ես ի՜նչ մարդ կտառնի…

Էսօր կիրակի ա, կքնաս խաչը, իմ իրեսն իրա վետի տակը, իմ բալենուն, իմ քուլփաթը պահի: Մտքմըդ կաղոթես, կասես՝ Աստված ջան, էն էրկու բալիս Ղարաբաղմ պահի… Ակոս նվեզ ա, իրա հմար շատ եմ նեղվմ, Դավիթս բլակ ունի, բայց Ակոս նվեզ ա… Քոռանամ ես, Կամոս (տղան) երեկվա րեխեն չի, պռավել ա, էն սարերմ չրչարվմ ա, քոռանամ ես… Վե՞րի մասին մտածեմ… Ի՞նչ ասեմ, բալա ջան, ասա մեղկ լես, ամայ ջան, մեղկ լես:

Զրոյից էսքանը ետ եմ քցել տառը քրտինքով, զրոյից…

Աստված ինձ ստեղծել ա վեչ խնդալու հմար… կտրի իմ օրը…

Աշխարհ ա էլի, մինը ծնվըմ ա ապրիլու հմար, մինը ծնվըմ ա տուժվիլու հմար…

Օգոստոս, 2016