«Սոկոն վաքելու»
Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի
Ամեն տարի, երբ գալիս էր մայիս ամիսը, սկսվում էին իմ ուրախ և հաճելի օրերը: Անհամբեր սպասում էի, թե երբ պետք է դպրոցում փակեմ քառորդս, որպեսզի գնամ Կոթի գյուղ, որ տատիկ – պապիկիս հետ քոչը բարձենք հորեղբորս բեռնատարը և գնանք մեր Ձիան ուրթ սարը: Երևի թե շատերը հարց կտան, թե ի՞նչ է նշանակում քոչը: Քոչը դա մեր սար տարվող իրերն են: Մենք մեքենայով մեր քոչն ենք տանում սար, իսկ պապիկս ու հայրս 60 կմ ճանապարհը ոտքով մեր անասուններին քշելով էին գալիս դեպի Ձիան ուրթ:
Գյուղի ծայրից սկիզբ առնող ճամփան մեկ` վերև, մեկ` ներքև ձգվելով, մեկ ավազի, մեկ կավի երանգ առնելով, անցնում է լեռների, ձորերի վրայով, հասնում հեռու- հեռվի լեռնամուտի բացատին և բաժանվում է երկու մասի: Մեկը ծառերի մութ, սառը ստվերի տակով իջնում է Կռնավորի ձորը, որ անցնի մի քանի աղբյուրներից կազմված աղմկոտ գետը, բարձրանա իրար հաջորդող բացատները և երկարի դեպի Ձիան ուրթի արոտավայրերը: Իսկ մյուսը քարքարոտ ճանապարհներով անցնում-գնում է Նոյեմբերյանի տարածաշրջանի մյուս գյուղերի սարերը: Այստեղ ուզում եմ մեջբերել իմ հայրենակից Իգնատ Մամյանին.
«Սարերը նույնն են, ինչպես կային հազար տարի առաջ, և նույնն են լինելու հազար տարի հետո:
Մինչև վերջերս մեր բոլոր սարերը թուրքահունչ անուն ունեին՝ Սրբասարը՝ Գոգդաղ էր, Մեղվասար՝ Չիբլլու, Կոճղասարը՝ Ղարաքյոթուկ և այլն: Այսպես էր կոչվում, որովհետև Խորհրդային ժամանակներ էին, և իշխանությունները կամենում էին, որ Ադրբեջանի և մեր հարակից վայրերի թուրքերը իրենց հոտերով և նախիրներով ամառնամուտին անարգել այցելեն մեր սարերն ի վեր, իրենց ճամփին փչացնելով ամեն ինչ՝ աղբյուր և մարգագետին: Եվ փառք Աստծո, կայացավ համազգային մեծ զարթոնքը, և թուրքերը իրենց ամեն ինչով հավիտյան քշվեցին մեր ծաղկոտ լանջերից: Սարերը վերագտան իրենց ամբողջական պատկանելիությունը: Մեր սար աշխարhը չունի Զանգեզուրի ժայռեղեն սլացքները, մեր բարձունքները երկնքին առնչվում են մեղմ ու փափուկ կորագծերով, եթե անտառապատ են՝ ամպերի մեջ սուզված հնամյա ծառերով, եթե ոչ` անպայման ուրցաբույր խոտ ու ծաղկունքով: Աշխարհում ոչ մի տեղ ուրցը այդպես թունդ բուրմունք չունի, ինչպես՝ այստեղ: Սարվորները աշնանամուտին իրենց հետ չորացրած ուրցի փնջեր են տանում գյուղ, և Նոյեմբերյան բնաշխարհում սարի ուրցի թեյը ավելի հարգի է տարատեսակ ըմպելիքներից: Եվ այս լանջերի հազարավոր խոտ ու ծաղիկների թագուհին Սրածաղիկն է , ու եթե երեխաներին հանձնարարվի թղթի վրա պատկերել կարոտը, նրանք պարզապես Սրածաղիկ կնկարեն, որովհետև մանրիկ ոսկեգույն կոկոններով այս ծաղիկը սիրելի մարդու թանկ վայրերի կարոտի պես, որքան հնանում, այնքան դառնում է ազնվաշունչ:
Ասեմ` ինչի է մեր սարը կոչվում Ձիան ուրթ, որովհետև այստեղ գտնվող սարերը կարծես նման են ձիու թամբին, և տասնյակ տարիներ այստեղ ձիերը ավելի շատ են, քան մյուս սարերում, և այդ պատճառով էլ կոչվում է Ձիան ուրթ: Շատ հին պատմական սար է Ձիան ուրթը, և ափսոս, որ հնարավոր չէ ներկայացնեմ ըստ ամենայնի»:
Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի
Իմ մանկական քաղցր, բարի հիշողությունները բոլորն էլ կապված են սարիս հետ: Ամեն առավոտյան ժամը 5-ին արթնանում էինք, որպեսզի կովերին կթենք և ուղարկենք արածելու: Կթած կաթը սկսում էին մշակել, մի մասից տատս պանիր էր սարքում, իսկ մյուս մասը զտում էի, որպեսզի կաթը և ըրաժանը առանձնանան, և ստացված ըրաժանից էլ տատս կարագ սարքի: Ընդհանրապես սարերում խանութ չի լինում, եթե ինչ որ անհրաժեշտ բան է մեզ պետք լինում, սպասում ենք, թե երբ պետք է շաբաթվա մեջ մեկ կամ երկու անգամ առևտրական մարդիկ մեքենաներով գան, և սկսենք մեզ անհրաժեշտ իրերը առնել: Նշեմ նաև, որ իրերը ոչ թե հայկական դրամով էինք առնում, այլ հենց տնական ու ճերմակ պանիր տալով: Այսինքն, ինչ մեզ պետք էր լինում, վերցնում էինք, և վերցրածը մոտավորապես դրամի վերածում և այդ դրամի փոխարեն տալիս էինք անհրաժեշտ կիլոգրամանոց պանիր:
Հաճախակի գնում էինք սունկ հավաքելու: Շատ եմ ուզում սունկ հավաքելու գործընթացից մի զվարճալի դեպք պատմել:
Պապիկիս հետ սունկ հավաքելուց արդեն վերադառնում էինք և հանկարծ մի ծառ տեսանք, որի վրա մեր լեզվով ասած շատ «սոկոն» (սունկ) կար: Պապս ասաց.
-Վահան ջան, էս ծառը հիշի, որ գնաս ըրեխեքին վեկալես, գաս մնացած սոկոնը վաքես:
-Արխային, պապի,- ասացի ես, – հիշողությունից լավ եմ, կհիշեմ տեղը, կգանք համ էս սոկոնը կվաքենք, համ էլ մնացածը, համ էլ վա՞խըմ ես ըսքան ծառերի վրից սոկոն չճարենք, որ եթե էս ծառը չհիշեմ:
Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի
Եվ մենք անտառից դուրս եկանք ու գնացինք մեր օդեն (օդեն դա մեր կացարանն է, որտեղ մնում ենք) և իմ տարիքային երեխաներին ձեն տալով հավաքեցի և ասացի.
-Ըրեխե՛ք, պապուս հետ սոկոն վաքելու տեղից եմ գալի: Մի վենձ ծառ կա վեր ընգած, եկեք վաքվենք, գնանք վաքենք սոկոնը, համ էլ թե կարանք, սինդրիկ էլ կբերենք:
Նկատեցի, որ իմ հավատարիմ ընկերը՝ Փոլին էլ էր ուզում գալ, բայց ես իրեն չարձակեցի, որ գա մեզ հետ: Փոլին իմ հավատարիմ ընկերն էր, և ուր էլ գնայի, իրեն տանում էի հետս: Դե, բացի նրանից, որ Փոլին իմ գամփռ գազան շունն էր, նաև անվտանգությանս պետն էր: Հավաքվեցինք և գնացինք «սոկոն վաքելու»: Մտանք անտառ և թարսի պես մտքիցս թռել էր այն տեղը, որտեղ որ պապս ցույց էր տվել սոկոնով լիքը ծառը, բայց քանի որ մեր այդ խմբի, այսպես ասած, ղեկավարը ես էի, չուզեցի բարձրաձայնեմ, որ տեղը մոռացել եմ: Ահագին սունկ էինք հավաքել և խորացել էինք անտառի մեջ: Արդեն ուզում էինք հետ գալ, բայց այդտեղ նորից բախտս չէր բերել. մոռացել էի հետ գնալու ճանապարհը, և ինձանից գոհ-գոհ, նորից չէի ուզում բարձրաձայնել այդ ամենի մասին: Մեկ էլ ընկերներիցս մեկը ասաց.
-Ա՜, Վահան, ճիշտն ասա` դուլա՞ճ ենք ընգել:
Ես էլ պատասխանեցի.
-Ա՜, ի՞նչ ես շա՛շ-շա՛շ խոսըմ: Սաղ օրը էս անտառի մեջ եմ, եթե ճամփեն գիդենայի ոչ, ձեզ բերիլ չէի:
Բայց ինչպես երևում էր բացի այն, որ պապուս ցույց տված ծառն էի մոռացել, նաև տուն գնալու ճանապարհն էլ էի մոռացել, և ոնց երևաց, պապիկիս մոտ գլուխս էի գովել և ասել` հիշողությունից լավ եմ: Սկսեցի մի պահ ինքս ինձ հետ զրույցի բռնվել.
-Ախր Վահան, ինչի՞ անիմաստ տեղը գլուխդ գովեցիր: Բա որ չկարենանք «դուլաճ ընգած» տեղից տուն դարձի ճանապարհը գտնենք: Մի՞թե էդքան համարձակություն չունես ընկերներիդ ճիշտը ասելու:
Ընդհանրապես ես քիչ եմ վախենում ինչ-որ բանից, բայց սկսեցի վախենալ , որ և՛ «դուլաճ ենք ընկել», և՛ այլևս ընկերներս ինձ չեն հավատա և ինձնից իմ այս վատ քայլի համար կնեղանան: Սակայն ներքին ձայնս ինձ հուշում էր, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, և կրկին անգամ ներքին ձայնիս հավատալով տարօրինակ ժպիտ էր դեմքիս երևում: Չգիտես ինչու, վստահ էի, որ ուր որ է` հավատարիմ ընկերս կգա և կգտնի մեզ: Եվ այդ ժամանակ կարծես զուգադիպեց, ինձ օգնության հասավ անվտանգությանս պետը՝ Փոլին: Երևի զգացել էր, որ իր ընկերոջ հետ ինչ-որ տարօրինակ բան է պատահել, և եկել էր օգնության: Ճիշտ է, ընկերներս ուրախացան, որ շունս եկել էր, բայց ավելի շատ ես էի ուրախացել, որովհետև գիտեի, որ անտառից դուրս կգանք: Արդեն քիչ էր մնացել, որ անտառից դուրս գայինք, պատահաբար նկատեցի պապուս ցույց տված ծառը:
Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի
Ես էլ ինձնից գոհ ասացի.
-Ա՜, տեհա՞ք, որ ո՛չ դուլաճ ենք ընգել, ո՛չ էլ ծառի տեղն եմ մոռացել: Ինչքան սոկոն կա, արագ վաքեք, որ արդեն ուշ ա, գնանք ուրթը:
Բայց էլ ի՞նչ սունկ հավաքենք, արդեն մեր բերած ուսապարկերը լցվել էին, բայց ամեն դեպքում մնացած սունկն էլ հավաքեցինք ու վերադարձանք:
Եվ արդեն բացելով գաղտնիքը, ուզում եմ դիմեմ բոլոր ՄԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ընկերներիս, ովքեր կարդում են. «Կներեք, ընկերներ ջան, որ ձեզ հետ այդքան դաժան եմ վարվել և չեմ ասել, որ կորել ենք»:
Ցավոք սրտի, այսուհետ հնարավոր չէ ամբողջ ամառը անցկացնել այդ հրաշք վայրում, որտեղ բացի մաքուր օդից, նաև ինձ դուր էր գալիս նաև, որ ո՛չ բջջային հեռախոսի կապ կար և ո՛չ էլ էլեկտրաէներգիա: Եթե մարդ ուզում է լիաթոք հանգստանա և կտրվի հոգսերից, խորհուրդ կտամ գնա նման հրաշալի վայր:
Այնտեղի մեր օդեն մենք քանդեցինք 2009 թվականի ամռանը՝ տատիկիս մահվանից մոտավորապես երկու ամիս անց, և այնտեղ թողնելով մեր թոնիրը և իմ ու եղբայրներիս կողմից տնկած խնձրի ծառը:
Վերջերս համացանցով մեր սարից մի վիդեո նայեցի, որտեղ երևում էր մեր օդի տեղանքը և արդեն հսկա խնձորի ծառը, որը կարծես կարոտից գլուխը կախել էր և սպասում էր, թե երբ պետք է իր տերերը գան և նորից սկսեն իրեն ջրելը:
Վտանգավոր մասնագիտություններից մեկը
Ինչպես բոլոր գյուղերը, այդ թվում նաև Բաղանիսը, զբաղվում է անասնապահությամբ: Հիմնականում` կովեր, ոչխարներ, հավեր և խոզեր: Խոզերը և հավերը բավականաչափ հեշտ են պահվում: Հեշտ են պահվում նրա համար, որովհետև իրենց սնունդը բավականաչափ հեշտ է գտնվում այգիներում և իրենց կեր է հանդիսանում նաև ավելացած սնունդը: Ինչը վերաբերվում է կովերին և ոչխարներին, մեծ դժվարությունների առաջ ենք կանգնում: Մեր արոտավայրերը և անտառները ուղիղ գծով թշնամու դիրքերից գտնվում են 300 մետր հեռավորության վրա: Մի կողմից լավ է, որ արոտավայրերը և անտառները իրար մոտ են: Կրակոցներից պաշտպանվելու համար անասնապահները կենդանիներին քշում են դեպի անտառներ, որպեսզի թշնամին չկարողանա կրակ բացել անասունների կամ անասնապահի վրա: Կարելի է ասել, անասնապահությունը դարձել է կյանքի համար վտանգավոր մասնագիտություններից մեկը…
Պատմեմ մի դեպք, որը տեղի ունեցավ 2001 թվականին: Ադրբեջանցիները սկսեցին կրակ բացել գյուղի, այդ թվում նաև արոտավայրերում գտնվող անասունների և երեք անասնապահների վրա: Կրակոցներից 1 ժամ անց գյուղում լուրեր տարածվեցին, որ կրակոցից մեկ կով է սպանվել: Լուրը իմանալուց մի քանի րոպե հետո զանգեցին հայրիկիս և ասացին, որ մեր կովին սպանել են, և անհրաժեշտ է մեքենա, որպեսզի այնտեղից հեռացնեն: Տատիկս լուրը իմանալուց հետո շատ տխրեց և մոտ մեկ շաբաթ տրամադրություն չուներ, որովհետև ընտանիքի ապրուստ էր հանդիսանում այդ կովը:
Էհ, դեպք էր, եղավ-եղավ, բայց ցավալին այն էր, որ կովը չորս օրից հորթ էր ունենալու:
Տխուր հիշողություններ պատերազմի տարիներից
Մեր` Կոթի գյուղում շատ ապաստարաններ կան կառուցված կրակոցներից պատսպարվելու համար: Սակայն ուզում եմ առանձնացնել այդքան կառուցված ապաստարաններից մեկի պատմությունը: Դրա համար էլ որոշեցի զրուցել Լաուրա Վերանյանի հետ, որը ականատես է եղել ապաստարանի կառուցմանը:
-Մի փոքր կպատմե՞ք, թե ինչպես կառուցեցիք ապաստարանը:
-Սկզբից ասեմ, էս ապաստարանի սարքելու ծրագիրը Ղարաբաղյան շարժումն էր, որ ելավ՝ կռիվը սկսեց: Մեր Արմինեն մի դասատու ուներ՝ Ճաղարյան Բաբկեն, իրանց դասղեկն էր: Ինչ-որ գործով եկավ մեր դուռը և հլիվորի (ամուսնուս) հետ զրից արավ, ըժու ասավ` Ղարաբաղըմը սենց-սենց բաներ են սարքըմ, ձեր ես հողը լավ հարմար ա ըթավուր բան (ապաստարան) սարքելու համար: Նորիկը ասավ` բի այ սենց սարքենք: Ինքն էլ գծագիրը գծեց ու ասավ.
-Սենց «խոդնի» գնալ տիս, հետո սենց «պավարոտ» տիս տալ, որ գյուլեն գա` անցքը էս կողմից գնա, էն կողմից մտնու, որ հակառակ դեպքում, եթե կրակոց լինի, «ասկոլկեն» ներս չմտնի, հողում մնա:
Էդ ծրագիրը քաշեց էդ մարդը: Էս մեր հլիվորն էլ թաղ ու թառակին վհաքեց: Մի հատ Մամաջանյան Հրաչիկ ունեինք, մեր հրևանն էր: Հրաչկին կանչեց, ասավ.
-Հրաչի՛կ, արի լա տենունք` ի՞նչ ենք անըմ: Էս թաղ ու թառակի հըմար մի բան ծրագրավորենք, մի բան շինենք, թե չէ` էս կրակոցի տակին րախեքը չիմ վարի կգնան:
Էնա ետ մարդը եկավ, ասավ.
-Նորիկ, ի՞նչ տինք անիլ, ո՞նց տինք անիլ:
Ասավ.
-Բաբկենը ասել ա` սենց կանեք:
-Ուզեինք` մեր էս տան կողքին շինենք:
Նորիկը ասավ.
-Չէ, ճիշտ չի, բալի վախտ ա ըլմա, ես մեր տանը չեմ ըլըմ, օրինակ, էդ կրակոցը սկսվըմ ա, թաղը գա` իմ վառոտը փակած, դվո՞րը մեչը մտնու:
Բերինք մեր էտ վառոտի դրսըմը, ճիշտը տենց գտանք, տենց էլ սարքեցինք:
Լուսանկարը՝ Տիգրան Մամյանի
Ուրեմն, կրակոցի տակին, բալա ջեն, ընդհանուր սաղ թաղ ու թառակի մարդիկ հըվաքվեցին՝ Խաչիկյան Շահվելադը, Խաչիկյան Ռուբիկը, Նորիկն էր, Լեսմանանց Թաբունիցն էին, Հենոն Խաչիկյան, Արմենն էր Խեչկի, Խաչիկյան Ռաֆիկը, Սեփխանյան Բենիկն էր… Ամբողջ թաղով հվաքվեցին, չիմ արդեն գործի մեջ մտան, դաժե զուբիլով, ուրաքով ֆողի մեջը քանդել են, հանել, որ գոնե էտ ապաստարանի գլխին մի 5 մետր էլա հող ըլի, որ եթե կրակոց ըլի, ինչ որ շարժում ըլի, չվնասվի մեջը: Էկան, սկսեցին քանդիլը: Մեր էս Լեգզոնց Հրաչիկը ուստա մարդ էր, ասավ.
-Նորիկ, բի մեջտեղին ինչ-որ հենասյունի պես մի բան թողենք: Երկու կողմի վրա փորենք, էս կես տեղը հենասյուն մնա, որ չքանդվի ոչ ցնցումից-բանից, ոչ էլ, Աստված չանե, եթե գլխին մի հատ գրադ դիպչի, գոնե փուլ չգա էտ ֆողը:
Առաջին մասի համար մտածեցին, ասին` ի՞նչ անենք, պոլի տրուբայա պետքը, պատիլ ա պետքը… Բեջանյան Յուրկի տրակտորը վիկալան, էտ ընդհանուր հողը օր-օրի շտանըմ էր… Էս հողը դուս տվին, էն վանքի տակին էլ էին ապաստարան սարքըմ, էտ թաղի մարդիկ եկան հողը տարան իրանց ապաստարանի գլուխը ածին, էտ էլ տենց սարքեցին: Ճաշին, որ մարդիկ սոված էին, ռավոդը շուտ դուս գեին, գործի մեջ մտնեին, ու հլիվորս ասավ, թե.
-Էս ժղովուրդը մեղք ա, որ ամեքը իրանց տուն են գնըմ, միչևանը գալիս են, վաքվմ են` ժամանակը անց ա կենըմ: Տղերք,- ասավ,- բերեք ամենքս մի երկու մանեթ վաքենք, մի ոչխար առնունք, մեր էս հարսը ճաշ կշինե, խմիչքն էլ մեր տանից կըլի, մեր տանը «պերերիվ» կանենք: Ըստենել շուտ դուս կգանք, գործի մեջ կմտնունք:
Բերինք, էտ էլ արինք, ճաշը եփեցի:
Լուսանկարը՝ Տիգրան Մամյանի
Էս մեր թաղի Ռոբկի կնիկը՝ Անուշն էլ եկավ, հետս օգնեց: Մենք էդ գործին էինք, իրանք էլ ապաստարանում գործ անեին, հետո էլ հաց ուտեին ու էլի գործի գնեին: Գնացին տրակտորովն էլ մի հատ տրուբա քաշ տվին պոլի հըմար, աղաքն էլ մեր Արմենը Հրաչկի հետ պատեր, կամար էին սարքել, ագոռ էին քանդել-բերել… Հետո էտ «նաբոռը» գողացել էին անշնորքնին՝ մենք սարըմն էինք:
-Որ դրսից սարքել-վերջացրել էիք, ներսը ի՞նչ էիք սարքում,- հարցրեցի ես:
-Մեջը հիմնականում կիրկով էին քանդում-սարքում: Անգամ հիշում եմ, դեռ չէին պրծել սարքելը, առաջը պատըմ էին, էդ բեմուրազնին սկսեցին կրակիլը:
-Ի՞նչ զենքից էին կրակում:
-Գրադով էին կրակում: Հա մեկ էլ հիշըմ եմ, որ լագանի միջին ցեխը արած պատրաստ, քարն էլ մի ղրաղիցը բերած, պատողնին էլ մեկը` Լեգզոնց Հրաչիկն էր, մինն էլ մեր Արմենն էր: էնա լե, մի մալա ցեխ ա ածըմ, լե քարը վրին ա դնըմ, նրանք ընդեն տալիս են: Մենք վազ տալով մեջն ենք դառնըմ: Էդ օրով մի կերպ պատեցին, պրծանք: Էնա, որ տեհանք էլ հնար չկա, մեր էս հլիվորը գնաց երկու հատ հաշանի տուկ բերուց, գեդնին փռեց, որ ես թաղու թառակի րախեքը գոնե շորը քցեն, քշերը մըջին մնան: Մի կերպ էդ գիշերը լուսացրին` առանց լույսի, առանց նստարանի, առանց փեչի:
Լուսանկարը՝ Տիգրան Մամյանի
-Բա հաջորդ օրը ի՞նչ արեցիք, ի՞նչ տարաք ապաստարանի մեջ:
-Հա, տանիցը թախտ, սեղան, աթոռ, փեջ, աման, չայնիկ տարանք-դրինք, արդեն ամեն ինչ էլ կար մըջին: Հա, փողոցից էլեկտրական լույս քաշեցինք: Բենիկի տղեն էր քաշողը: Հրայրը լարերով քաշել էր, միառժամանակ տենց յոլա գնացինք: Նոր տարուն էլ մագնիտոֆոն էինք տարել-միացրել, տոնածառ էլ էինք տարել-սարքել, ինչ որ պետքն ա` մրգերից հետ տարել էինք ընդի, մեր Նոր տարին էլ ապաստարանի միջին էինք անցկացրել: Րախեքն էլ մի քիչ շախ-շուխ արին, պար գեին, մթամ մեր վենձերի սիրտը շահեն… էդ մի օրն էլ տենց անցավ: Բայց էդ լուսավորությունը երկար չտևեց:
Դե, որ շատ վատ էր իրավիճակը, էլեկտրական լույսը կտրեցին:
-Բա ի՞նչ արեցիք այդ ժամանակ:
-Տանից ճրագ էինք տարել, մոմ էինք տարել, տենց էլ լուսավորեցինք մեջը:
-Ապաստարանում ամենաշատը քանի՞ ժամ եք մնացել:
-Դե, ընենց ա եղել, որ մինչև 12 ժամ ապաստարանում ենք մնացել:
-Շատ մարդիկ կայի՞ն ապաստարանում:
-Դե, կռվի ժամանակ մարդկանց քանակը հասելա 30-40-ի:
-Այդքան մարդիկ ինչպե՞ս են տեղավորվել:
-Մի կերպ, միջանցքըմն էին կանգնում, էնքան` կրակոցից ապահով լինի:
-Իսկ այդ մարդկանց ի՞նչ էիք հյուրասիրում:
-Էդ ժամանակ հարևաններն էլ ինչ կարողանում էին, բերում էին: Ես էլ ինչն էր շատ բաղըմը՝ խնձորի ծառերը լավ բռնել էին, ամեն րիգու մի վեդրո խնձոր բերեի` ուտեինք, ով` կանգնած, ով` նստած: Թախտի վրա էլ տանեինք, տեղաշոր բան դնեինք: Տեղ էինք սարքում մեծերի ու փոքրերի համար, իրանք պառկըմ էին:
-Բա դուք ի՞նչ էիք անում:
-Դե, մենք էլ նստարաններին, աթոռներին նստեինք: Օր էր, քշեր էր` անցկացնեինք ննջալով: Արթուն էնքան էինք մնացել, որ առավոտ չէինք էլ տեսել, թե ոնց ենք քնել: Սաղ գնում էին իրանց գործերին: Շատ վախտ էլ ըլեր, որ մենք արթուն էինք մնում, տանիցը կարտոշկա բերեինք, խրովըմ էինք, երեխեքին էլ էինք տալիս, մենք էլ էինք ուտում:
-Իսկ ի՞նչ որ հետաքրքիր կամ ուրախ պատմություն չե՞ք հիշում ապաստարանային կյանքից, եթե կան, կպատմե՞ք դրանցից մեկը:
-Հիշում եմ: Մեկի տեղը երեքն էլ կպատմեմ:
Հիշում եմ, մի անգամ, խմորը հունցած տարել էին ապաստարան, թախտի վրա դրած , փեչը վառած էր, իմ փոքր աղջիկն էլ համ գնդում էր, համ էլ թխում փեչի վրա: Աղջիկս փեջի վրա հացը թխելիս, որ շատ դես-դեն տանելիս ա ըլմ, էս մեր հարևաններից մինը ասըմ ա.
-Աղջիկ ջեն, սենց մի անիլ, նհենց մի անիլ, ես մեր Հեղուշն էլ եդ ա դառնմ, ասըմ. «Հմի էս աղջիկը ձեր ասածը անե, թե՞ իրա իմացածը»:
Այ, տենց էլ հացը թխեինք, տաք-տաք հաց ու պանրով դումբրակ անեինք, ուտեինք:
Այ տենց պատմություներ ա եղել ապաստարանի հետ կապված` համ ուրախ, համ էլ տխուր:
Լուսանկարը՝ Տիգրան Մամյանի
-Իսկ ի՞նչ էիք մտածում ապաստարանում անցկացրած ժամանակ:
-Մտածում էինք, թե` Աստված ջան, կգա՞ մի օր, որ էս պատերազմը վերջանա: էդ օրն էլ եկավ, բայց պատերազմի հետևանքները միչև հիմա էլ հիշում ենք: Շատ մարդիկ պատերազմի ժամանակ մահացան, շատերն էլ հիվանդություններ ձեռք բերեցին էդ ապրումներից, վախից: Էլ չեմ ասում` նյութական վնասների մասին, մեր պատերի վրա էլ սաղ ասկոլկի տեղեր ա:
Շատ ծանր ժամանակներ էին, որ ամեն օրվա ապրումները գրել էինք տետրի մեջ, հիմա մի գիրք կգրվեր: Էդ ամեն ինչը բառերով նկարագրելը շատ դժվար է: Մի պատմություն պատմեմ:
Մի ֆիլմ նկարող ա լինում: Էդ մարդը ուզում ա բանտարկյալների մասին ֆիլմ նկարի, գնում ա մի բանտարկյալի ասում ա` ուզում եմ ձեր կյանքի միասին մի ֆիլմ նկարեմ, դե պատմի ձեր կյանքից, լսեմ` նկարեմ:
Բանտարկյալը ասում ա.
-Դու մինչև այս կյանքը չապրես, այդ ապրումները, դժվարությունները, կարոտը, դու կարալ չես էս կյանքի մասին ֆիլմ նկարահանես:
Ֆիլմ նկարողը ասում է.
-Պատմե:
Բանտարկյալն էլ պատասխանում է.
-Չեմ կարա, արի հագուստներով փոխվենք, արի` դու իմ փոխարեն նստի, ես էլ դուրս գամ քո փոխարեն:
Էն ինչ ապրումների մեջ ա ընկնում ֆիլմ նկարողը, որ անգամ ինքնասպանության ա դիմում, հետո ասում ա` էս կյանքը աննկարագրելի ա, պետք ա ապրես, որ հասկանաս:
Հիմա ինչքան էլ պատմեմ` մեկ ա, չեք հասկանա:
Մենք էլ տենց ապրեինք, էնքա՜ն էինք մնացել ապաստարանի մեջ, էնքա՜ն բաներ ենք տեսել ապաստարանում նստած… Որ կրակում էին, արդեն գիտեինք, թե ինչ զենքից են կրակում, մերո՞նք են կրակում, թե՞ նրանք:
Լավ եմ հիշում ձմեռն էր՝ ձյուն էր գալիս: Մենք էլ ապաստարանում էինք, հետո զինվորները եկան` սառած, սոված, լրիվ բատինկեքը ձյուն էր: Էդ մարդկանց օգնեցինք, հաց տվեցինք, տաք շորեր հագցրինք, հետո գնացին: Իրանք մեզ էին պահում, մենք էլ՝ իրենց…
…Արդեն կռիվը վերջացել էր, բարեկամներով հավաքվել էինք տղայիս բանակի քեֆն էինք անում, խորովածը դրսում կրակի վրա, մարդիկ տանը նստած, որ դուրս էի գալիս- տուն էի մտնում, լսեցի, որ սկսել են էլի կրակելը: Էն ա մտա տուն, ասացի.
-Դո՛ւրս եկեք, շուտ արեք:
Բարեկամներն էլ ասում էին.
-Բա չէ, եկել ենք, պետք ա քեֆ աենք, խորոված ուտենք:
Ես էլ բարկացած ասացի.
-Այ մարդ, ամենքդ ձեր փայ խրովածը վիկալեք, գնացեք:
Էն ա, մի կերպ սաղին հանեցի, ես տանը չգիտեմ ինչ էի անում, մեկ էլ տանը խփեցին… Ու ես վիրավորվեցի: Էդ վիճակով գնացի ապաստարան, հարևաններն էլ եկել էին, ասում էին.
-Էս վիրավորվել ես, որ մեզ խորոված չտա՞ս:
Այ տենց ծանր իրավիճակում հումոր էլ էինք անում, ասում-խոսում էինք: Հետո որ աղջկանց շատ ասեին` խի՞ չես ամուսնանում, խի՞ չես ամուսնանում, հետ դառան ասացին.
-Էս փոսից դուրս տիմ գալ, գնալ ուրշի՞ փոսը: Էն ա մեր փոսըմը կմնամ էլի,- տենց ասեինք,ծիծաղեինք:
-Այդ ամեն ինչը, կռիվը տեսնելով չէի՞ք մտածում գյուղից գնալու մասին:
-Դե ո՞նց գնայինք, մեր ունեցածը ո՞նց թողեինք՝ տուն-տեղը մեր ստեղ էր: Գնացողներին էլ մեղադրելու չէր. էստեղ վտանգավոր էր: Ամեն օր կրակում էին, ծանր ժամանակներ էին, շատերը աշխատանք չլինելու պակասից են գնացել: Ով կարում էր` գնում էր: Ով էլ չէր կարում կամ չէր ուզում՝ մնում էր գյուղում:
-Նման դժվարին կյանքը տեսնելուց հետո ի՞նչ կցանկանաք մարդկանց՝ երիտասարդներին:
-Կցանկանամ առողջություն, կամքի ուժ ու ամենակարևորը՝ խաղաղություն: Նաև կցանկանամ երիտասարդությանը, որ ուր էլ գնան, ոչ մի տեղ իրենք իրենց ոտքը ամուր չեն դնի ուրիշ հողի վրա, ավելի լավ ա` մնան իրենց գյուղում կամ քաղաքում:
Զրույցը գրի առավ Տիգրան Մամյանը
«Նաիրյան» վոկալ անսամբլ
Մուղդուսյան արվեստի կենտրոնը հիմնադրվել է 2014 թվականին մի խումբ երազողների կողմից: Հիմնական նպատակն է եղել ստեղծել կենտրոն, որը բաց կլինի ու ազատ արվեստին վերաբերող բոլոր նախաձեռնությունների համար, սակայն այս պահին առավելապես ակադեմիական նկարչություն է դասավանդում թե մեծահասակներին, թե փոքրերին: Գործում է նաև կավագործության, վոկալի խմբեր: Ապագայում նախատեսվում է նաև բացել թատերական խմբակ:
Մուղդուսյան արվեստի կենտրոնում 2015 թվականի նոյեմբերից գործում է նաև «Նաիրյան» վոկալ անսամբլը:
Անսամբլի մասին ավելի մանրամասն տեղեկություններ ստանալու նպատակով զրուցեցի հիմնադիր Նաիրա Մուղդուսյանի հետ:
-Երգչախումբ ունենալու գաղափարը Ձե՞րն է եղել, և ո՞րն էր նպատակը:
-Երգչախումբ ստեղծելու գաղափարը կար հենց սկզբից, սակայն դաշնամուր չունեինք, և շատ դժվար կլիներ առանց դաշնամուրի աշխատելը: Բարի մարդկանց շնորհիվ այսօր մենք ունենք գործիք և կարող ենք հանգիստ աշխատել:
Միտքն իմն է եղել: Ի սկզբանե մտածում էի մանկական երգչախումբ ստեղծել, սակայն այս պահին երգչախմբում երգում են երիտասարդ աղջիկներ, ովքեր ունեն երաժշտական կրթություն: Ընտրվում են երգեր, որոնք կատարվում են առանց նվագակցության` ակապելլա:
Քանի որ այս պահին երիտասարդներ են հավաքված խմբում, նպատակը մեկն է՝ նրանց տալ հնարավորություն ներկայանալու, տրամադրել հարթակ՝ զբաղվելու սիրելի գործով:
Ուզում եմ նաև ավելացնել, որ կենտրոնը շահույթ չի հետապնդում նրանց հետ աշխատելիս:
-Հիմա քանի՞ հոգի կա երգչախմբում:
-Մենք 15 հոգի ենք, սակայն մշտական կազմը 6 հոգի է: Ընդգրկում է 17-ից բարձր տարիքային խումբը:
-Ինչպե՞ս են ընդունվում Ձեր երգչախումբ :Ի՞նչ կարևոր պայման կա ընդունվողների համար:
-Համապատասխան կրթություն և սեր արվեստի նկատմամբ:
-Ի՞ նչ ժանրի երգեր եք երգում :
-Շեշտը դրվում է ազգային, կոմիտասյան երգացանկի վրա, սակայն երգում ենք նաև արտասահմանյան կոմպոզիտորների ստեղծագորություններ, ջազային թեմաներով երգեր, սպիրիչուելսներ և այլն: Մեր երգացանկում մեծ տեղ են զբաղեցնում առանց նվագակցության ստեղծագործությունները:
-Ելույթներ ունեցե՞լ եք:
-Այո, ունեցել ենք: Մեր առաջին բեմելը եղել է Չարենցի տուն-թանգարանում «Մուղդուսյան արվեստի կենտրոն»-ի գործունեությանը նվիրված միջոցառմանը, որտեղ ներկայացրել ենք վեց երգ: Իբրև խումբ դա մեր առաջին ելույթն էր:
-Ի՞ նչ խնդիրներ կան, կամ ինչի՞ կարիք ունի երգչախումբը:
-Խնդիրներից կուզեի ասել, որ երգչախմբի անդամներին կենտրոնը, իհարկե, տալիս է հնարավորություն զբաղվել սիրելի գործով, բայց լավ կլիներ, եթե կենտրոնը կարողանար նաև հոգալ երգչախմբի անդամների գոնե ճանապարհածախսը, մենք ունենք նաև հագուստի խնդիր:
-Հետագայում, ի՞ նչ ծրագրեր ունեք:
-Մեծ համերգով ներկայանալու ծրագիր ունենք , բայց այդ մասին կխոսեմ, երբ ամեն բան արդեն պատրաստ լինի: Նախատեսում ենք ձայնագրություն կատարել և կենտրոնի նկարչական խմբակի սաների հետ տեսահոլովակ պատրաստել:
Մանկական երգչախումբ ունենալու միտքը դեռ ինձ հանգիստ չի թողնում, հուսով եմ, որ մոտ ապագայում հնարավորություն կընձեռվի ստեղծել մանկական երգչախումբ նույնպես:
Այն հարցին, թե արդյո՞ք խմբի հետ կապված երազանքներ ունեք, զրուցակիցս պատախանեց.«Ավելի շատ նպատակներ ունենք, քան երազանքներ»:
Մակարի ծառը
Լուսանկարը՝ Դավիթ Ալեքսանյանի
Ծառ, որը գտնվում է Թրաքամի (թրի պես կտրող քամի) տանող ճանապարհին: Թրաքամին սար է, որտեղ գյուղի ժողովուրդը գարնանը քշում են անասունները այնտեղ պահելու: Սկսեմ պատմությունս:
Երեք գյուղացի անասունը քշում են սարերը: Գյուղից մինչև սարը ոտքով 6 ժամվա ճանապարհ է: Գյուղացիները, անցնելով ճանապարհի կեսը, նստում են մի մեծ ծառի տակ` հանգստանալու: Նրանցից մեկի անունը Մակար է լինում, էն երկուսի անունները չգիտեմ: Պառկած ժամանակ ընկերներից մեկը հարց է տալիս մյուսներին.
-Տղերք, ի՞նչ կուզեիք ունենալ:
Այդ պահին մյուս ընկերը պատասխանում է.
-Կուզեի ունենալ բնակարան քաղաքում, որ էս անասուններից, էս ամեն ինչից պրծնեմ, իմ հըմար ընդի աշխատեմ, ապրեմ:
Պատասխանը լսելուց հետո Մակարը, որ երկուսից տարիքով մեծ էր, ասում է.
-Ես կուզեի` էս ծառի շվաքով մին նստած ոչխար ունենամ…
Ընկերները հարցնում են.
-Խի, չե՞ս ուզում քաղաք քու հըմար հանգիստ ապրիս:
Մակարը պատասխանում է.
-Չէ, ես քաղաք չեմ գնա, ինձ հըմար իմ հայրենի գեղից ու սարից լավ տեղ չկա:
Այդ ծառի շվաքի շառավիղը կլինի 45 մետր, և գրեթե 200 ոչխար նստած կտեղավորվեր: Այս զրույցից հետո մարդիկ ծառը անվանում են Մակարի ծառ: Եվ մարդիկ ասում են, որ Մակարը հետագայում ունեցել է այդքան ոչխար:
Մեր սրահը
Լուսանկարը՝ Էլինա Աբրահամյանի
Առաջ այս շենքը ճաշարան էր: Գյուղացիները չէին օգտվում այդ շինությունից, քանի որ խարխուլ վիճակում էր, շրջակայքը` աղտոտված: Կոթի համայնքի բնակիչները տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ նախագծեցին, պլանավորեցին և իրականացրեցին այս հանդիսությունների սրահի վերանորոգումը: «Քանթերփարթ Ինթերնեյշնլ» հայաստանյան ներկայացուցչությունը Ամերիկայի ժողովրդի առատաձեռն աջակցության շնորհիվ և ԱՄՆ միջազգային զարգացման գործակալության միջոցով օժանդակեցին այս նախաձեռնությանը որպես Քաղաքացիական հասարակության և տեղական ինքնակառավարման աջակցության ծրագրի մի մաս: Կոթի համայնքում հանդիսությունների սրահ ունենալու գաղափարը դեռ տարիններ առաջ էր հասունացել, մինչև այդ բնակիչները իրենց ընտանեկան միջոցառումները անցկացնելու տեղ չունեին: Նրանք ստիպված էին լինում ժամանակավոր ծածկ կառուցել դրսում, այնուհետև այդ ծածկը անհրաժեշտ էր պոլիէթիլենային թաղանթով ծածկել, որպեսզի պաշտպանված լիներ անձրևից կամ արևից, այնուհետև անհրաժեշտ էր սեղաններ, աթոռներ, սպասք… Եթե միջոցառումը լինում էր եղանակային անբարենպաստ պայմաններում, խնդիրը ավելի էր դժվարանում: Մեր համագյուղացիներն անընդհատ քննարկում էին հանդիսությունների սրահ ունենալու գաղափարը, և երբ արդեն գյուղապետարանը վերջնականապես նախաձեռնեց սրահ կառուցելու գործընթացը, դիմեց «Քանթերփարթ Ինթերնեյշնլ» հայաստանյան ներկայացուցչությանը, որը Հայաստանի փոքրաթիվ համայնքներում, այդ թվում Տավուշի մարզի 5 համայնքների հետ իրականացում էր ծրագրեր, և համայնքների կողմից վեր հանված խնդիրները ներառվում են այդ շրջանակներում:
Լուսանկարը՝ Էլինա Աբրահամյանի
Գյուղի գյուղապետը առաջարկեց նրանց օժանդակել համայնքին, և նրանք համաձայնեցին: Սակայն ծրագրի պահանջներից էր, որ անպայման պետք է շինությունը լինի համայնքային սեփականություն: Կոթեցիները խնդրանքով դիմեցին մեր համագյուղացի Յուրա Հարությունյանին, ով մեծ սիրով համայնքին նվիրեց իր սեփականություն հանդիսացող շենքը: Երբ շինությունը վերակառուցվեց, գյուղացիները միջոցների սղության պատճառով ի վիճակի չէին իրենց կողմից ներդրում անելու, և խնդրանքով դիմեցին պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանին, ով մեծ սիրով աջակցեց: Մեզ աջակցեց նաև մեր համայնքի վաղեմի բարեկամ գործարար Միքայել Վարդանյանը, ով հանձն առավ սեղան-աթոռների ձեռք բերման խնդիրը: Բացի դրանից պարոն Միքայել Վարդանյանի կողմից նաև սրահին նվիրաբերվեց երեքարյուր անձի համար նախատեսված սպասք:
Լուսանկարը՝ Էլինա Աբրահամյանի
Արդեն սրահի բացումից և շահագործումից հետո համայքի և հարևան համայնքների բնակիչները իրենց ընտանեկան միջոցառումներն անց են կացնում մեր հանդիսությունների սրահում:
Սակայն սրահը այդքան էլ ապահով վայրում չի գտնվում: Հաճախ մարդիկ չեն կարողանում հրավառություն անել, վախենալով հակառակորդի ռմբակոծությունից:
Բացի միջոցառումներից այստեղ են անցկացվում համայնքային խնդիրների քննարկումները:
Կուզենայի այսպիսի նախաձեռնությունները շատ լինեն, որպեսզի գյուղի բնակչության դժվար կյանքը մի քիչ թեթևանա:
Ցոլակ պապն ու Նախշուն տատը
Առավոտյան ժամը վեցն էր, արևը իր շողերից մի քանիսն ի ցույց էր դրել հանրությանը: Գյուղում ամենից վաղ արթնանում էր Ցոլակ պապը: Տարեց այս մարդն այնքան ուժ ու եռանդ ուներ, որ գուցե գյուղի երիտասարդ տղաներից շատերը չունենային: Ցոլակ պապն ապրում էր կնոջ՝ Նախշունի հետ, և, իսկապես, այդ կինը մի նախշն էր Ցոլակի ապրած դաժան կյանքի: Արթնանալուն պես Ցոլակը լվանում էր ձեռքերը, երեսը և երբեմն ջրով շփում էր արևից մգացած վիզն ու արմունկները: Հետո նստում էր տան առջևի մեծ թթենու տակ դրված նստարանին, հանում չիբուխը, վառում և սկսում ծխել, սակայն ծեր թոքերն արդեն չէին դիմանում. սկսվում էր հազը: Շատ հաճախ, երբ Նախշունը դիտողություն էր անում նրան, Ցոլակը պատասխանում էր, որ երբեք չի սիրել էդ անտերը, բայց վշտերը խորտակելու համար ծխում էր (իբր ծխախոտը թեթևացնում է սրտի ցավերը):
Նախշունն արթնանում էր ամուսնու հազից և շատ հաճախ բացում էր պատուհանն ու նախատում նրան.
-Զահրումար: Քանի ասեմ` թարգի էդ անտերը: Համ տենում ես վնաս ա, համ սաղ օրը փըստ, հա փըստ, -մատները բերանին մոտեցնելով ու կեղծ հազալով՝ կրկնօրինակում էր ամուսնուն: Փոքրիկ վեճից հետո Նախշունն իջնում էր բակ, ձեռքին՝ սուրճով լի բաժակները և մի կտոր էլ իր պատրաստած մրգային լավաշից (դե փորձելու համար):
Այս ընտանիքը կարելի էր առանձնացնել գյուղի այլ ընտանիքներց: Այս տարեց ամուսինների երջանիկ սիրո, բայց դժբախտ ամուսնության մասին գիտեին բոլորը: Ցոլակը յոթանասունն անց ծերուկ էր, իսկ Նախշունը վաթսունհինգ տարեկան էր: Եթե փորձեմ նկարագրել Ցոլակին, պետք է ասեմ, որ նրա դեմքին նայելիս դիմացինին գրավում էին մանրիկ կանաչ աչքերը, որոնք հոգատար հայացքով նայում էին քեզ, իսկ երբ ժպտում էր, աչքերը կորչում էին ակնափոսերում: Ուներ հաստ ու խառը հոնքեր, որոնք սանրում էր միայն այն ժամանակ, երբ որևէ տեղ պետք է գնար, կամ էլ պետք է դուրս գար գյուղամեջ: Ուներ սպիտակ բեղեր, որոնք ամենից շատն էր խնամում:
Նախշունն ավելի երիտասարդ էր երևում: Ուներ վարդագույն, հաստ շուրթեր, սպիտակ մազերի արանքից երևում էին դեռ չսպիտակած մի քանի մազահատիկ: Եթե նայեիր նրա՝ երիտասարդ տարիների լուսանկարները, վստահ կասեիր, որ ճակատագիրը լիովին փոխել էր նրա արտաքինը: Նախշունը, իրեն հայելու մեջ նայելիս, հաճախ հոգոց էր հանում ու քթի տակ փնթփնթում.
-Ա՜խ տարիներ, տարաք գեղեցկությունս, երիտասարդությունս:
Ցոլակն ու Նախշունը իրար ճանաչում էին մանկուց. նրանց ծնողները հարևաններ էին եղել: Մի անգամ Նախշունը կորել էր դիմացի անտառում, նրան գտել էր Ցոլակը: Օգտվելով հարմար առիթից՝ Ցոլակը ասել էր նրան իր սիրո մասին, սակայն լավության դիմաց մատղաշ աղջկանից մի կոշտ ապտակ էր ստացել: Հիմա, երբ վիճում են, Ցոլակը երեսով է տալիս.
-Պետք ա թողնեի հանդ ու չոլում գելերի բաժին դառնայիր,- ու ձեռքը քսելով այտին՝ ավելացնում է,- ա՜խ, էս ոնց է մրմռում:
Դրանից հետո սկսում են ծիծաղել, հիշել անցյալն ու մոռանում են վեճն էլ, վեճի պատճառն էլ, բայց երբ հիշողությունների անիվը գլորվելով հասնում է ամուսնական կյանքին, նրանց դեմքի ժպիտը սառչում է, կորչում վշտերի ծովում: Նախշունը քսան տարեկան էր, երբ հագավ հարսի ճերմակ զգեստը, սակայն նրանց երջանկությունը երկար չտևեց: Նախշունը չկարողացավ զավակ պարգևել իր սիրելիին: Դա պատճառ դարձավ սկեսուրի և տանը մնացած տալի անվերջ վիրավորանքների: Առավոտից մինչ երեկո խոսում ու քննարկում էին այդ թեման՝ հաշվի չառնելով անգամ նրա ներկայությունը: Նրան տանը բանի տեղ չէին դնում, միայն Ցոլակն էր անկեղծ սիրում ու հարգում կնոջը: Նախշունը ամուսնու և իր սիրո համար կուլ էր տալիս այդ ամենը: Սկեսուրը նրան դիմում էր այն ժամանակ, երբ նկատողություն էր անելու կամ պետք է հրամայեր հավաքել իր կամ աղջկա կեղտոտածը: Ոչ մի ականջ չէր լսել, որ տիկին Հեղնարը նրան անունով դիմեր: «Չբեր» կամ «աղջի»՝ այս բառերով էր նա դիմում իր հարսին: Չար լեզուներն ասում էին, որ Ցոլակի հայրը հենց կնոջ դարդից էլ մահացավ: Ասում են՝ նա շատ էր հայհոյում իրենց տատերին, որ տարիներ առաջ, դեռ բարուրում երեխաներին ամուսիններ էին կնքել (այդ սովորույթը կոչում էին «բաշիքյարթմա»):
Կեսօր էր: Հուլիսյան արևը սպառնում էր խանձել ու չորացնել ամեն ինչ: Նախշունը վաղուց էր արթնացել ու քանի որ առավոտյան խոսք էր տվել ամուսնուն հարիսա եփել, նստած մաքրում էր ձավարը, երբեմն էլ փեշով մաքրում էր ճակատի քրտինքը: Հանկարծ դրմփոցով բացվեց տան դուռը. կարելի էր եզրակացնել, որ եկողը ոտքով բացեց այն: Ներս մտավ մի տղա, ով իր մկանոտ ձեռքերով գրկել էր Ցոլակի որովայնը:
-Վա՜յ քոռանամ ես, բեր, բեր, Աշոտ ջան, թախտին պառկացրու: Էս ի՞նչ ա էլել, Աշոտ ջան:
-Գիդեմ ոչ, Նախշուն մոքիր, ասի` գամ քեռի Ցոլակին ձեն տամ, որ մի քիչ դինջանանք, տենամ վեր ընգած ա:
-Ապրես, մատաղ, ապրես: Ցոլակ ջան ո՞նց ես, հլա խոսի, մատաղ,- նրա հարցերի պատասխանն էր դառնում` «վա՜յ , վա՜յ»:
Անցան օրեր, նույն թախտին պառկած էր Ցոլակը, կողքին՝ Նախշունը, ով քրտնքի փոխարեն սրբում էր արցունքները: Գյուղի բժիշկը ասել էր, որ Ցոլակին քիչ ժամանակ է մնում ապրելու:
-Նախշու՜ն:
-Հա ջան, ասա, Ցոլակ ջան ,- ամուսնու վրա թեքվելով՝ պատասխանեց Նախշունը:
-Դու գիդես, որ ես ձևական բաներ չեմ սիրըմ, գիդեմ, որ մեռնում եմ: Դարդս դու ես, Նախշուն ջան, քեզ ո՞ւմ եմ թողելու: Պետք ա թողել էի` գելերը քեզ կերել էին, որ հըմի սրտիս դարդ չլեիր: Դու իմ համար շատ բան ես կուլ տվել. որ մեռնեմ, շատ չլացես, էն վախտ էլ էի ասում, հըմի էլ եմ ասում: Երբ որ մի տեղդ ցավում ա, մի լացի, մատաղ ըլնեմ, սեղմի ատամներդ ու պայքարի, դու չպտի հանձնվես:
Վերջին բառերը մի կերպ դուրս թռան նրա բերանից: Ոչ ոք դեռ այդ մարդու աչքերին արցունքի կաթիլ չէր տեսել: Ցոլակը հաճախ էր ասում. «Այ կնիկ, դու լացում ես՝ հանգստանում, իսկ իմ արցունքները ներս են գնում, ու կամ դեմքիս նոր կնճիռ ա ավելանում, կամ էլ գլխիս՝ սպիտակ մազ»: Այս օրը այն միակ օրն էր, որ ճակատագիրն իր վշտի անդունդն էր նետել այդ ալեհեր ծերուկին, այն օրն էր, որ մեկը պետք է տեսներ նրա արցունքները, որը չէր դառնալու ոչ կնճիռ, ոչ էլ նոր մազահատիկ էր սպիտակեցնելու:
Նա անթարթ հայացքով նայում էր մրոտ առաստաղին, երբ այդքան տարի սրտում կուտակած արցունքները սկսեցին թափվել աչքերից: Վերջին հատիկը սառավ դեմքին, սառավ նաև մարմինը:
Անցավ մեկ տարի: Նախշունը ամուսնու մահից հետո ծերացել, մի բուռ էր դարձել: Անգույն, մենակ ու մռայլ էին դարձել նրա օրերը: Նրանց կրակին էլ երբեք չեփվեց ավանդական հարիսան: Խավար գիշերը այդ խրճիթում ոչ մի ճրագ չէր վառում, լույսի շող չկար: Գյուղի գերեզմանատանը հավերժական դրկիցները գրկել էին իրար և կատակում էին անցած-գնացած օրերի մասին, բայց երբ հերթը հասնում էր ամուսնական կյանքին, լռում էին, և Ցոլակը սփոփում էր կնոջը. »Սեղմիր ատամներդ ու պայքարիր»:
Լռությունն ու խավարը կուլ էին տալիս Նախշունի թափած արցունքներն ու Ցոլակի վշտերը:
Երևի մի օր ավելի լավ կլինի
Ես ծնվել եմ Հայաստանի սահմանամերձ գյուղերից մեկում՝ Ոսկեվանում, որտեղ ամեն օր լսվում է արդեն սովորական դարձած կրակոցների ձայնը:
Մեր գյուղի մարդիկ սիրում են իրենց երկիրն ու հողը, և չնայած ամեն օր լսվող կրակոցներին, նրանք մնում են գյուղում ու վառ պահում իրենց տան ճրագը:
Ամեն առավոտ դուրս եմ գալիս պատշգամբ ու մտածում`տեսնես այսօ՞ր էլ են կրակելու: Եթե անկեղծ` վախենում եմ… Մեր և նրանց միջև ընդամենը հինգ հարյուր մետր տարածություն կա:
Մեր ընտանիքը բաղկացած է հինգ հոգուց: Հայրս մասնագիտությամբ ռադիոտեխնիկ է, բայց հիմա զբաղվում է շինարարությամբ և արդեն երեսուն տարի է մեկնում է արտագնա աշխատանքի: Մայրս տնային տնտեսուհի է: Ունեմ քույր, եղբայր: Քույրս սովորում է Երևանի Խաչատուր Աբովյանի անվան մանկավարժական համալսարանի հոգեբանության բաժնում: Եղբայրս դպրոցն ավարտելուց հետո հայրիկիս հետ մեկնել է արտագնա աշխատանքի…
Եվ այսպես հայրս ու եղբայրս ուրիշ երկրում, քույրս՝ Երևանում… Տանը մնացել ենք ես ու մայրս: Մի տեսակ դատարկվել է տունը, և ձայներ էլ քիչ են լսվում:
-Մա՞մ:
-Ասա՛:
-Ձայն լսեցի՞ր:
-Հա, չվախես, նստի՛ր տեղդ, պատուհանի մոտ մի՛ գնա:
Մեր տան լռությունը ամեն անգամ խախտվում է հերթական կրակոցներից: Այդ ժամանակ մայրս գալիս, նստում է կողքս, ամուր գրկում, որ չվախենամ… Բայց, ախր, ինչպե՞ս չվախենաս, ինչպե՞ս հանգիստ նստես, երբ մտածում ես, որ ամեն պահի գնդակներից մեկը կարող է քո ուղղությամբ գալ: Մտածում ես համագյուղացների, ընկերների, եղբայրների մասին, ովքեր գնդակների առաջ կանգնած, պաշտպանում են, ինձ, ձեզ, բոլորիս: Այդ միտքը հանգիստ չի տալիս, չես կարողանում զսպել զգացմունքներդ, արցունքներդ: Մայրս էլ տեսնելով ինձ, տխրում ու անպաշտպան է զգում իրեն: Ես էլ, իմ հերթին, փորձում եմ զուսպ լինել ու չհեռանալ նրանից…
Ամեն գիշեր,երբ պառկում եմ քնելու, աղոթում եմ բոլոր նրանց համար, ովքեր դիրքերում կանգնած` մեր հանգիստն են հսկում: Աղոթում եմ, որ առավոտյան արթնանամ… Երբեմն, անկախ քեզնից, վախենում ես, որ չես արթնանա…
2014 թվականի օգոստոսի սկիզբն էր… Նորից կրակոցներ սկսվեցին… Որոշ ժամանակ անց դրանք ավելի սաստկացան ու շատ մոտիկից էին լսվում: Տանը մնալն արդեն անհնար էր:
Վազեցինք հետևի սենյակ ու փորձեցինք պատուհանից դուրս գալ: Առաջինը ես դուրս եկա: Հետո` մայրս: Տան հետևում` ապահով վայրում, մեզ էր սպասում հորեղբայրս: Կրակոցների ձայնից ես անընդհատ լաց էի լինում, չէի կարողանում զսպել արցունքներս: Մի կերպ դուրս եկանք այդ դժոխքից…Առավոտը դրախտ էր, իսկ երեկոյան արդեն՝ դժոխք: Թե՛ ինչպես դուրս եկանք տնից, ինչպես հասանք տատիս տուն, չեմ հիշում…
Երբ հաջորդ առավոտյան արթնացա` ծանոթ, բայց տարակուսած ձայներ լսեցի.
-Հա՛, բանկեքն ա ջարդվել, տուն ա ընկել, պատին ա տվել… ,- հորեղբորս կնոջ ձայնն էր:
Վազեցի դուրս:
-Հարսի՛կ, էդ ին՞չ ասիր, ի՞նչա ելել, ո՞ւմ բանկեքն ա ջարդվել, ո՞ւմ պատին ա տվել:
-Դե, դե…,- հարսիկս սկսեց կմկմալ:
-Ո՞ւր ա մամեն:
-Գնաց տուն,- ասաց նա ու փորձեց ինձ հանգստացնել:
Բայց ես չէի կարող նստել ու սպասել, թե երբ մայրս կգա: Արագ պատրաստվեցի ու դուրս եկա: Գլխումս այնքան մտքեր էին պտտվում, որ էլ չէի համբերում, թե երբ եմ տուն հասնելու:
Հասա մեր թաղը: Շուրջս այնքան դատարկ էր… Վերջապես մտա տուն, ու… ահավոր էր: Պատուհաններին, դռներին, ամեն տեղ կրակոցի հետքեր էին…
Մտա մեր նկուղը… Մայրս տխուր` խռով ձայնով, քթի տակ խոսելով հավաքում էր ջարդված բանկաների կտորները: Ամառվա ընթացքում արած գործը` մորս չարչարանքը, ջուրն էր ընկել: Գրեթե ամեն ինչ ջարդվել էր: Մոտ մեկ ամիս ապրում էինք այդ անորոշ իրավիճակում ու մինչև օրս վախը սրտներումս քնում ու արթնանում ենք` մտածելով ու հուսալով, որ «Երևի մի օր ամեն ինչ ավելի լավ կլինի»:
Երբ հասկացա, որ մեծացել եմ
Կյանքը իրար հետևից իր հարվածներն է հասցնում՝ առանց շունչ քաշելու ժամանակ տալու, և ի՞նչ է մեզ մնում, եթե ոչ հնազանդորեն կրել մեզ բաժին հասած ճակատագիրը: Բայց մարդն ունի նաև մտածելու և ամեն ինչ վերլուծելու աստվածային կարողություն, և կյանքի մեծ մասը քննում է իր հետ կատարվածը:
Ես էլ, ինչպես բոլորը , ունեմ իմ յուրահատուկ ներաշխարհը, իմ երկնաթռիչ երազանքները, սպասումները, բայց… Երևի ուրիշ ժամանակ ես այսպես չէի մտածի և աշխարհը չէի ընկալի այսպես. չէ որ այնքան սպասել էի… Այս ուստարվա սկզբին ես մասնակցեցի Ամերիկյան խորհուրդների Վաշինգտոնյան գրասենյակի կողմից անցկացվող Flex ծրագրին, քննությունները, կարծում եմ, այնքան էլ վատ չէի հանձնել, ու անհամբերությամբ գարնանն էի սպասում` պատասխանն իմանալու համար: Վախենում էի երազել, բայց երազանքները գաղտագողի ներթափանցում էին ուշադրությանս պատուհանի փոքրիկ ճեղքից և, ինձ իրենց ձեռքերի վրա առնելով, տանում հեռու-հեռու՝ դեպի Նոր աշխարհի ափերը: Իմ մտահորիզոնում Ամերիկան պատկերանում էր կոլումբոսյան Եվրոպայի բնակիչների աչքերով, այսինքն, մի հեռու, ոսկով ու արկածներով լի աշխարհ, որտեղ միայն ես եմ պակասում հեքիաթն ամբողջացնելու համար: Հետո հանկարծակի արթնանում էի ճամփորդությունից, և, օրինակ, գտնում ինձ դասասենյակում նստած երկար դասամիջոցին, երբ բոլորը դրսում են, իսկ ես, չգիտես ինչու, մոռացել եմ դուրս գալ: Բարկանում էի ինքս ինձ վրա, բայց երևակայությունս միշտ հաղթում էր ինձ: Բայց ահա պատասխանը եկավ բացասական: Չգիտեմ ինչ զգացի, երբ պատահաբար աչքովս ընկավ այդ նամակը: Երևի ոչինչ, ես չտխրեցի, քանզի այլևս տխրելու տեղ չկար, իմ ողջ կենտրոնացումը, ուշադրությունն ու մտքերը հայրս էր. մյուս օրը նա հիվանդանոց էր գնալու, և շատ հավանական էր, որ սրտի շտապ վիրահատություն կատարվեր:
Համակարգչի առջև նստած իբր գիրք էի կարդում՝ փորձելով անհանգստությունս բթացնել, երբ հանկարծ էլփոստս բացվեց ու տեսա նամակը: Թեթև քմծիծաղ անցավ դեմքովս, ես տեսա այնքան խնամքով կառուցված երազանքիս փլուզումը, որն ինձ համար այլևս նշանակություն չուներ: Թե ինչպես եկավ հաջորդ օրը, չիմացա, բայց երբ հայրս զանգեց հարցնելու` ինչպես եմ (ինչ-ինչ պատճառներով ինձ չհաջողվեց ուղեկցել նրանց), ես հազիվ տիրապետելով թրթռացող ձայնիս, սկսեցի ոգևորել պապայիս, բայց այդ խոսքերը գուցե ավելի շատ ասվում էին ինձ քաջալերելու համար, քան նրան: Հետո հիվանդանոց, սպասման անանց ժամեր…
Երբ մարդը նյարդերի գերլարումով ինչ-որ բանի է սպասում, ցանկացած պատասխան հանգեցնում է անզուսպ արցունքների: Հենց այդպես եղավ, երբ քույրս զանգեց ու ասաց, որ ստուգման արդյունքը բոլորովին էլ այն չէ, ինչ մենք էինք կարծում: Հոգիս թռավ, բարձրացավ երկնքից էլ վեր և… Աշխարհն այնտեղից այնքա՜ն գեղեցիկ էր: Ես ինձ մեծ զգացի, իսկ այդ մեծությունից, ա՜խ, Ամերիկան այնքա՜ն փոքր էր…
Հիմա նստած եմ խաղաղ, երջանկությունից նույնիսկ մի քիչ ապուշացած, և ոչինչ չի պղտորում հոգուս անդորրը: Եվ այն, ինչ հիմա մտքիս գալիս է, այն է, որ աշխարհում կան մեծ ու փոքր բաներ, որ հաճախ փոքրերին մենք նայում ենք խոշորացույցով, տխրում, լալիս, երջանկանում ու երազում խոշորացված: Բայց այսօր իմ խոշորացույցն ընկավ ձեռքիցս, ու կյանքը տեսա իրական չափերով: Ես հասկացա, որ մեծացել եմ: